Πριν από σχεδόν δύο αιώνες ένας παθιασμένος ελληνιστής, ο Φρίντριχ Χέλντερλιν, είχε καταλήξει σε μια διαπίστωση, που δυστυχώς διατηρεί ακέραια την αξία της και σήμερα. Εγραφε χαρακτηριστικά: Αυτό που πάντοτε μετατρέπει το κράτος σε επίγεια κόλαση είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να το μετασχηματίσει σε παράδεισό του… Από την Ελλάδα της κρίσης ως την επικείμενη επέμβαση στη Συρία, η λογική αυτή είναι διαρκώς παρούσα.
Προφανώς η αφετηρία των προθέσεων είναι πολύ διαφορετική, ανάλογα με την περίπτωση. Η πρόθεση όμως των ευγενών σκοπών, για να θυμηθούμε έναν πιο σύγχρονο μας στοχαστή, τον Τσβετάν Τοντόροφ, καταστρατηγείται συνήθως από τη βιαιότητα των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επίτευξή τους. Και αυτό γιατί δεν συμβαδίζουν – ή είναι τελείως ασύμβατες – η ηθική της πεποίθησης με την ηθική της ευθύνης, όπως θα ήθελε ένας άλλος κορυφαίος γερμανός στοχαστής, ο Μαξ Βέμπερ.
Αυτοί που στηρίζονται στην ηθική της πεποίθησης για να ασκήσουν την πολιτική ή τις παρεμβάσεις τους υποτίθεται ότι δρουν και συμπεριφέρονται με βάση τις αρχές τους, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις συνέπειες των πράξεών τους.
Πραγματικές, ουτοπικές ή προσχηματικές, οι ιδεολογικές αφετηρίες τους έχουν προφανώς τη σημασία τους, αλλά επί της ουσίας κρίνονται εκ του αποτελέσματος. Από την άλλη μεριά, όσοι επιλέγουν να δρουν με βάση την ηθική της ευθύνης υποτίθεται ότι σταθμίζουν πολύ περισσότερο το αποτέλεσμα της δράσης τους από τις ιδεολογικές ή αξιακές πεποιθήσεις τους. Δεν τους απασχολεί η… σωτηρία της ψυχής τους ή η συνέπεια στις αρχές τους αλλά η σωτηρία των άλλων.
Σε τελική ανάλυση, η σύγκρουση αυτή παραπέμπει στο αιώνιο δίλημμα περί μέσων και σκοπών. Το αξιοπερίεργο όμως στις ημέρες μας είναι ότι ουκ ολίγες φορές βλέπουμε να ταυτίζονται, στις αφετηριακές τουλάχιστον αντιλήψεις τους, αυτοί που δρουν με αυτούς που αντιδρούν. Αυτοί που καταγγέλλουν και αυτοί που καταγγέλλονται… Πάρτε για παράδειγμα την τραγωδία της Συρίας. Τις αρχές του ανθρωπισμού επικαλούνται και όσοι ετοιμάζονται να επέμβουν αλλά και αυτοί που τους καταγγέλλουν. Οι μεν βέβαια θέλουν να δράσουν για να σώσουν ανθρώπινες ζωές που χάνονται σε μια εκτός ορίων εμφύλια σύγκρουση και οι δε αντιδρούν για τις ανθρώπινες ζωές που θα χαθούν από μια πολεμική επιχείρηση… Υπαρκτά διλήμματα, που καταλήγουν όμως σε μια ετερογονία σκοπών, με συνέπεια να μην είναι σε θέση κανείς να προβλέψει τις συνέπειες των πράξεών του…
Οσο πραγματικός όμως κι αν είναι ο αιώνιος αυτός διχασμός, άλλο τόσο πραγματική είναι η ανάγκη αποφάσεων και επιλογών. Και η μόνη λογική προσέγγιση είναι τότε, όπως υποστηρίζει ο Τοντόροφ, να καταφέρουμε να συνδυάσουμε ταυτοχρόνως την υπευθυνότητα με την ηθική βάση της πολιτικής μας λαμβάνοντας υπόψη όλα τα στοιχεία του περίγυρου, άρα και τα πιθανά αποτελέσματα της δράσης μας, γιατί διαφορετικά είναι προδιαγεγραμμένη η αποτυχία. Δυστυχώς η ως τώρα εμπειρία έχει δείξει ότι μια τέτοια προσέγγιση κινείται σχεδόν στα όρια του ανέφικτου…