Σε άρθρο του στο Περιοδικό “The Norton Shakespeare”, ο Stephen Greenblatt, Εκδότης και Καθηγητής στο Harvard, αναφέρεται στην αναρρίχηση στην εξουσία του Ριχάρδου ΙΙΙ, όπως την «είδε» ο Σαίξπηρ στο ομώνυμο έργο. Ο Σαίξπηρ κάνει την «ανατομία» του φαινομένου και του περιεχομένου της Εξουσίας όταν οι άνθρωποι δέχονται να «εξουσιαστούν» ακόμη και από το πιο ακραία ακατάλληλο και βρωμερό υποκείμενο της εποχής, στην Αγγλία του 15ου αιώνα, τον Ριχάρδο ΙΙΙ. Σε ελεύθερη απόδοση μεταφέρω εδώ από το αγγλικό κείμενο, την ανάλυση του Stephen Greenblatt επειδή προσφέρεται για κατανόηση του τρόπου με τον οποίο κατακτάται η εξουσία. Στον παγκόσμιο χώρο σήμερα, ως πρόσωπο αναφοράς ο συγγραφέας, χωρίς να τον αναφέρει, χρησιμοποιεί το φαινόμενο του Donald Trump στην Αμερική με αφορμή τον οποίο μάλλον γράφτηκε το άρθρο. Στην Ελλάδα ίσως έχουμε τώρα το δικό μας Ριχάρδο ΙΙΙ, έστω και σε καρικατούρα. Οι διαφοροποιήσεις είναι επιφανειακές και πολιτισμικές, μετά την πάροδο 500 ετών και τη μεσολάβηση της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, που δεν φαίνεται, όμως, να έχουν αλλάξει την «ψυχή» του ανθρώπου-υπηκόου. Ας δούμε τις πέντε κατηγορίες των ανθρώπων που, σύμφωνα με τον Σαίξπηρ, βρίσκονται πίσω από τα «φαινόμενα» της ανάδειξης στην εξουσία, στην παγκόσμια πολιτική σκηνή διαχρονικά, ακόμη και των πιο απίθανων και βρωμερών εξουσιαστών.
Πρώτον, είναι αυτοί που πιστεύουν στην «κανονικότητα», δηλαδή πως όλα θα συνεχίσουν όπως ήταν, ότι οι υποσχέσεις θα τηρηθούν, ότι οι συμμαχίες θα τιμηθούν και οι θεσμοί θα γίνουν σεβαστοί. Ο Ριχάρδος ΙΙΙ αρχικά τους φαίνεται πως είναι «κάποιος άλλος», και καταλαβαίνουν την αλήθεια πολύ αργά. Δεν αντιλαμβάνονται εγκαίρως πως το, κατά την κοινή πεποίθηση «αδύνατο», ήδη συμβαίνει. Έτσι, ο κόσμος τους αποδεικνύεται απρόσμενα εύθραυστος.
Δεύτερον, είναι εκείνοι που δεν μπορούν να πιστέψουν πως ο Ριχάρδος ΙΙΙ είναι «τόσο κακός» όσο φαίνεται. Βλέπουν το κακό που κάνει, αλλά ξεχνούν και συγχωρούν εύκολα. Θέλουν να πιστέψουν πως αυτό που δεν φαίνεται «κανονικό» είναι το κανονικό.
Τρίτον, είναι αυτοί που φοβούνται και αισθάνονται ανίκανοι απέναντί στη βία και στην απειλή. Είναι και οι συνθήκες τέτοιες, η δύναμη που εκπέμπει ή υπαινίσσεται, που κάνουν το Ριχάρδο ΙΙΙ να φαίνεται αληθινά απειλητικός, παρά την αναπηρία του.
Τέταρτον, είναι και αυτοί που νομίζουν πως μπορούν να αξιοποιήσουν την αναρρίχηση του Ριχάρδου ΙΙΙ στην εξουσία. Βλέπουν ξεκάθαρα πόσο καταστροφικός μπορεί να είναι, αλλά πιστεύουν πως αυτοί δεν κινδυνεύουν και ίσως να κερδίσουν και κάτι. Αυτοί οι «σύμμαχοι και ακόλουθοι» τον βοηθούν στην άνοδο σκαλί-σκαλί, συνεργαζόμενοι στις βρομοδουλειές, βλέποντας αδιάφορα τα θύματα να αυξάνονται. Όπως το φαντάζεται ο Σαίξπηρ, αυτοί είναι οι πρώτοι που «θυσιάζονται» όταν ο Ριχάρδος ΙΙΙ πετύχει τον τελικό του σκοπό.
Πέμπτο, και ίσως πιο παράξενο, είναι αυτοί που «χαίρονται» το κλίμα καταστροφής και θυμού, αυτοί που νοιώθουν μία περίεργη ηδονή, ίσως και μαύρο χιούμορ αντιμέτωποι με το ακατανόμαστο, το απόλυτο κακό. «Από τα μάτια σας πέφτουν μυλόπετρες, όταν από τα μάτια των ανόητων τρέχουν δάκρυα, μου αρέσετε», λέει ο Ριχάρδος στους δολοφόνους που πλήρωσε για να σκοτώσουν τον αδελφό του. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ποιοι είναι αυτοί οι «συνεργάτες». Είμαστε εμείς, το ακροατήριο, οι θεατές. Κάτι μέσα μας «το χαίρεται», διασκεδάζει με κάθε λεπτό αυτής της φρικώδους αναρρίχησής του στην απόλυτη εξουσία και δύναμη. Θυμίζω εδώ τους «θεατές» στις γκιλοτίνες στη Γαλλία μετά το 1789.
Με θαυμάσιο τρόπο, ο Shakespeare δείχνει αυτούς τους πέντε τύπους ανθρώπων που συνεργάζονται στην κορυφαία σκηνή της ανόδου και της ενθρόνισης του Ριχάρδου ΙΙΙ στην εξουσία. Το σκηνικό, παράξενο για μία εποχή στην οποία κυριαρχούσε η κληρονομική μοναρχία, αλλά πολύ επίκαιρη για εμάς, λέει ο συγγραφέας, προφανώς αναφερόμενος στην Αμερική σήμερα, περιγράφει μία «Εκλογή». Αντίθετα από ότι στον «Μάκβεθ», όπου κατά τον συγγραφέα εισήχθη στην Αγγλική γλώσσα η λέξη “assassination”, ο «Ριχάρδος ΙΙΙ» δεν αφορά σε βίαιη αρπαγή της εξουσίας. Αντίθετα, είναι η διεκδίκηση και κατάκτηση της λαϊκής συγκατάθεσης ή ανοχής με όλα τα μέσα, ακόμη και όσα περιλαμβάνουν τη θρησκευτική ευλάβεια (εδώ, για εμάς, θυμίζω το μισάωρο … «κλείσιμο» του κ. Τσίπρα με την Εικόνα της Παναγίας στο Άγιο Όρος), την κατασυκοφάντηση των αντιπάλων (θυμίζω την πρόσφατη συζήτηση Τσίπρα – Μητσοτάκη για τη … Siemens), ακόμη και την επίκληση ανύπαρκτων ζητημάτων εθνικής ασφάλειας (εδώ έχει αναλάβει ο κ. Καμμένος).
Ο Shakespeare προφανώς δεν δίνει έμφαση στο ζήτημα της λαϊκής αποδοχής στην αναρρίχηση του Ριχάρδου ΙΙΙ στην εξουσία. Άλλωστε, δεν γίνεται δεκτός με γενικευμένη αποδοχή, μόνο ένας τοπικός άρχοντας και ορισμένοι από τους προσεκτικά επιλεγμένους εγκάθετους που έχει «φυτέψει» στην τελετή ενθρόνισης φωνάζουν την αποδοχή τους. “God save Richard, England’s royal king!”. Οι άλλοι ανάμεσα στο πλήθος των συγκεντρωμένων, άλλοι από αδιαφορία, άλλοι από φόβο και πολλοί λόγω καταστροφικής και λανθασμένης εντύπωσης πως σε τίποτα δεν διαφέρει ο Ριχάρδος από τους άλλους («Όλοι ίδιοι είναι»), μένουν βουβοί. Σαν βουβά αγάλματα ή πέτρες που αναπνέουν, γράφει ο ποιητής. Το ότι δεν μιλούν (δεν ψηφίζουν) «αρκεί για να φέρει το Τέρας στην Εξουσία».
Τα λόγια του Σαίξπηρ έχουν την παράξενη «δύναμη» να επεκτείνονται πολύ πέρα από τον αρχικό τους τόπο και χρόνο, να μιλούν απ’ ευθείας σε εμάς, παντού και πάντα. Πολύ συχνά γυρίζουμε σε αυτόν όταν νοιώθουμε αδιέξοδα ή κίνδυνο για τις πιο βασικές ανθρώπινες «αλήθειες». Έτσι και τώρα. Μην φαντασθείτε ούτε στιγμή πως «δεν μπορεί να συμβεί». Και μην μένετε σιωπηλοί όταν συμβαίνει.