Ότι η κατάσταση είναι ανησυχητική, όλοι το γνωρίζουμε: 1.147.372 άνεργοι, ήτοι 23,1% ποσοστό ανεργίας, το οποίο ανέρχεται στις ηλικίες 25-34 στο 31,6% και στις γυναίκες στο 26,8% (Μάιος 2012, ΕΛΣΤΑΤ). Ότι το ηθικό μας είναι σμπαραλιασμένο είναι επίσης ολοφάνερο: τον Οκτώβριο 2011, το μεν 63% των Ελλήνων εργαζομένων δήλωσαν ότι φοβούνται πως θα χάσουν οι ίδιοι την εργασία τους, το δε 78% ότι θα τη χάσουν τα παιδιά τους (Ευρωβαρόμετρο 377). Και πώς θα σταθούμε στα πόδια μας όταν, αντί των αρχικών προβλέψεων για 4,8%, η ύφεση θα είναι φέτος της τάξεως του 7%, και τα νέα μέτρα των 11,5 δισ. αναμένεται να τη συντηρήσουν και την επόμενη διετία; Δηλαδή, πρόσθετη ανεργία και ανέχεια. Φαύλος κύκλος, ζοφερό μέλλον.

.

Δεν είναι μόνο το μέγεθος της ανεργίας που προκαλεί ανησυχία, αλλά και ορισμένα πρωτοφανή ποιοτικά χαρακτηριστικά της. Η ανεργία έχει ήδη πλήξει τον πιο σκληρό πυρήνα του κοινωνικού ιστού, δεδομένου ότι οι άνεργοι που δηλώνουν «αρχηγοί ή υπεύθυνοι νοικοκυριού» έχουν αυξηθεί σημαντικά. Παράλληλα, ο σχετικός κίνδυνος φτώχειας μετατοπίζεται από τους ηλικιωμένους προς τα νεότερα ζευγάρια με παιδιά, και αυξάνεται για τους χαμηλόμισθους εργαζόμενους, τους νέους και τις παραγωγικές ηλικίες. Το 2010 η απόλυτη φτώχεια αυξήθηκε κατά 27% ως προς το 2009 φθάνοντας το 25,5%, και έχει καταγραφεί τα τελευταία χρόνια μεγάλη αύξηση των παιδιών που ζουν κάτω από το όριο της σχετικής φτώχειας. Η κατάσταση είναι ακόμη πιο πιεστική, αν συνυπολογιστεί το γεγονός ότι το 20% των φτωχότερων νοικοκυριών αντιμετωπίζει πληθωρισμό 2,8% έναντι 1,5% για το 20% των ευπορότερων (α’ τρίμηνο 2012, ΕΛΣΤΑΤ).

.

Οι περικοπές στις δαπάνες για την υγεία επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο την κατάσταση για τους φτωχότερους. Γιατροί προειδοποιούν ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα υγειονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης. Είναι γνωστό από διεθνείς μελέτες ότι αύξηση της ανεργίας κατά 1% συνδέεται με αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,8%, με υψηλότερη νοσηρότητα και πρόωρη θνησιμότητα (ισχαιμική καρδιοπάθεια, αναπνευστικά προβλήματα, ηπατικές νόσοι). Παρομοίως, διαπιστώνεται υψηλότερη ψυχική νοσηρότητα (κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών), η οποία πλήττει τόσο τον άνεργο όσο και τα άτομα του περιγύρου του, ανεξαρτήτως ηλικίας.

.

Προφανώς πολλά πρέπει να γίνουν. Ωστόσο, η διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής θα πρέπει να τεθεί στις πρώτες προτεραιότητες. Η ανησυχία είναι δικαιολογημένη. Το ότι έως πρόσφατα δεν υπήρξαν εκδηλώσεις ακραίας απελπισίας οφείλεται στον διφυή χαρακτήρα του «κοινωνικού κράτους» μας, στο οποίο το επίσημο (τυπικό) κοινωνικό κράτος συνυπάρχει με ένα σκιώδες (άτυπο) «κοινωνικό κράτος» (οικογένεια, συγγενείς, φίλοι, γείτονες). Μέχρι σήμερα, αυτός ο ιδιόμορφος συνδυασμός αποδείχθηκε αρκετά αποτελεσματικός στη διαχείριση των επιπτώσεων της κρίσης. Παρά ταύτα, οι αντοχές αμφότερων των συνιστωσών του δεν είναι ανεξάντλητες, αφού το κοινωνικό κράτος πλήττεται εξαιτίας της δημοσιονομικής προσαρμογής, τα πραγματικά εισοδήματα συρρικνώνονται, και η ύφεση βαθαίνει. Κάτι πρέπει να γίνει σε επίπεδο κοινωνικής πολιτικής. Πριν είναι αργά, χρειαζόμαστε μια τελευταία γραμμή άμυνας, ένα ύστατο δίχτυ κοινωνικής προστασίας.

.

Το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα

.

Η θέσπιση ενός «ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος» για όλους μπορεί να εξασφαλίσει αυτόν τον ιστό ασφαλείας. Το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα (ΕΕΕ) είναι εισοδηματική ενίσχυση, ανάλογη με τον αριθμό των μελών του νοικοκυριού και ίση με τη διαφορά ανάμεσα στο αντίστοιχο προκαθορισμένο, εγγυημένο ποσό και το εισόδημα των δικαιούχων. Χρηματοδοτείται από τον κρατικό προϋπολογισμό, χορηγείται με εισοδηματικά κριτήρια και συνδυάζεται με ενεργητικές πολιτικές επανένταξης και υποχρεώσεις αναζήτησης εργασίας. Το ΕΕΕ (που δεν πρέπει να συγχέεται με το λεγόμενο «βασικό εισόδημα») αποσκοπεί να περιοριστεί ο αριθμός των «φτωχότερων φτωχών» και ο κοινωνικός αποκλεισμός: εστιάζεται στη δραστική μείωση της απόλυτης φτώχειας, μειώνει το χάσμα φτώχειας, αλλά δεν μεταβάλλει το ποσοστό της σχετικής φτώχειας.

.

Παρά την πολύ θετική και πολυετή εμπειρία των άλλων χωρών, η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της ΕΕ-15 που δεν διαθέτει ένα σχήμα ΕΕΕ. Οι πολιτικές που εφαρμόζουν τα κράτη-μέλη ποικίλλουν, αλλά υποστηρίζεται από σχεδόν όλο το φάσμα των πολιτικών δυνάμεων. Η Τρόικα δεν φαίνεται επίσης να αμφισβητεί τη σκοπιμότητα ύπαρξης ενός ΕΕΕ, διατυπώνει ωστόσο ενστάσεις, κυρίως διοικητικού χαρακτήρα.

.

Διοικητικού χαρακτήρα υπήρξαν επίσης οι ενστάσεις στην υιοθέτησή του που διατυπώθηκαν στο παρελθόν. Όντως οι δυσχέρειες της εφαρμογής του δεν πρέπει να υποτιμηθούν, αν μάλιστα αναλογιστούμε πόσο διάτρητο και αναποτελεσματικό έχει αποδειχθεί το κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα. Η επιτυχία του ΕΕΕ εξαρτάται από τον εντοπισμό των πραγματικών δικαιούχων, που με τη σειρά του συνεπάγεται ένα αξιόπιστο φορολογικό σύστημα (διεύρυνση της φορολογικής βάσης, αποτροπή της φοροδιαφυγής, καταγραφή όλων των πραγματικών και τεκμαρτών εισοδημάτων κ.λπ.). Θα πρέπει επίσης να σχεδιαστούν προσεκτικά οι όροι και οι τρόποι παροχής του ΕΕΕ ώστε, αφενός, να αποφεύγονται εξευτελιστικοί διοικητικοί έλεγχοι και ο κοινωνικός στιγματισμός από την ένταξη στα σχετικά προγράμματα, και αφετέρου να αποτρέπεται η δημιουργία κινήτρων στους δικαιούχους για να μην εργάζονται. Όσον αφορά την απαιτούμενη δαπάνη, έχουν δημοσιευθεί στο παρελθόν μελέτες, οι οποίες εκτιμούσαν τα σχετικά ποσοτικά μεγέθη (το μηνιαίο καταβαλλόμενο ποσό, το συνολικό κόστος του εγχειρήματος, κ.λπ.). Τα ποσά αυτά ασφαλώς θα πρέπει να επικαιροποιηθούν, αλλά τα περί απαγορευτικού κόστους του είναι υπερβολές.

.

Διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής

.

Οι απόπειρες θέσπισης ενός ΕΕΕ στη χώρα μας συνοδεύονταν ανέκαθεν από ένα μονότονο «ναι μεν, αλλά…». Μολονότι όλα τα κόμματα, πλην του ΚΚΕ, συμφωνούσαν επί της ουσίας, συγχρόνως υποστήριζαν ότι δεν υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την εφαρμογή του. Το ΕΕΕ ξεκίνησε από τον Κ. Σημίτη που το εγκατέλειψε σύντομα, χρησιμοποιήθηκε στις ενδοπασοκικές συγκρούσεις (πρόταση νόμου του Θ. Τσουκάτου), η ΝΔ το υποσχέθηκε αλλά σύντομα το ξέχασε, ο ΣΥΝ κατέθεσε το 2005 σχετική πρόταση νόμου που απορρίφθηκε, ενώ αξιοσημείωτη ήταν η επαμφοτερίζουσα στάση της ΓΣΕΕ. Έκτοτε μόνον περιστασιακά ακούγονται μεμονωμένες φωνές. Το ΕΕΕ επανήλθε πρόσφατα στην επικαιρότητα με τον πιο επίσημο τρόπο, όταν ο υπουργός Οικονομικών Γιάννης Στουρνάρας, στην ομιλία του στη Βουλή, προαναγγέλλοντας αλλαγές στο πρότυπο του κοινωνικού κράτους, εξήγγειλε τη θέσπιση ΕΕΕ, προκειμένου να καταπολεμηθεί η φτώχεια.

.

Ελπίζουμε ότι δεν θα ξεχαστεί στην πορεία η υπόσχεση. Αν στα χρόνια της ανεμελιάς μας το ΕΕΕ φάνταζε σαν «πολυτέλεια», σήμερα είναι αδήριτη ανάγκη. Η χώρα χρειάζεται σταθερότητα και ανάπτυξη. Προαπαιτούμενό τους είναι η διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Δεν αποτελεί σενάριο επιστημονικής φαντασίας η διάρρηξη του κοινωνικού ιστού και η κοινωνική έκρηξη. Φθάνουμε σε οριακό σημείο. Το σκιώδες δίκτυο προστασίας απορρόφησε σε μεγάλο βαθμό τους κραδασμούς τους οποίους παρήγαγε η αδυναμία του κράτους να ανταπεξέλθει στις ολοένα μεγαλύτερες, εξαιτίας της κρίσης, ανάγκες στήριξης. Ωστόσο, η συνεχιζόμενη ύφεση, οδηγεί σε χρηματοδοτική στενότητα και το σκιώδες κοινωνικό κράτος και άρα περιορίζει συνεχώς τις δυνατότητές του να λειτουργεί ανακουφιστικά.

.

Η εμπειρία υποδεικνύει ότι η συσσώρευση της ασκούμενης πίεσης, όταν περάσει ένα κατώφλι, μπορεί να εξελιχθεί σε κοινωνική έκρηξη. Ουδείς μπορεί να προβλέψει αν και πότε θα συμβεί. Αν συμβεί, όμως, οι συνέπειες θα είναι μεγάλες, πρώτα και κυρίως για τα ασθενέστερα στρώματα, η δε ανάκαμψη της χώρας θα καταστεί ακόμη δυσχερέστερη. Επιβάλλεται να δημιουργηθεί σύντομα ένα δίχτυ κοινωνικής προστασίας. Είναι και ανθρωπιστικό ζήτημα. Και στοιχειώδους σύνεσης.

.

.

.

(1) Στοιχεία αντλήθηκαν από τις μελέτες: ΕΙΕΑΔ (2012), Κείμενα Ημερίδας «Η Αγορά Εργασίας σε Κρίση», Ιούλιος, www.eiead.gr. Τράπεζα της Ελλάδος (2012), «Κοινωνική Πολιτική και Κοινωνική Συνοχή στην Ελλάδα σε Συνθήκες Οικονομικής Κρίσης», Ιούνιος.