Ακούγοντας για ένα ακόμη καλοκαίρι τον τραγικό λόγο στην Επίδαυρο δεν μπορεί παρά να στοχασθεί κάποιος πάνω στο πολλαπλό μήνυμα της τραγωδίας σήμερα, πάνω στη δύναμη του «τραγικού μυαλού»και στην έννοια του «τραγικώς σκέπτεσθαι». Την επικαιρότητά του λόγου με υπόβαθρο τα δραματικά δρώμενα των ημερών, την πολεμική σύγκρουση στην Ουκρανία και σε άλλες περιοχές του πλανήτη, την κλιματική κρίση με τις οδυνηρές καταστροφές που προκαλεί (από τις ξηρασίες, πλημμύρες, πυρκαγιές, μαζική μετακίνηση πληθυσμών), τις αναπόφευκτες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές και τα δράματα με την απώλεια ανθρώπινων ζωών που τις συνοδεύουν, τους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) και σειρά άλλων δυστοπικών καταστάσεων.Μόλις ολοκλήρωσα την ανάγνωση ενός βιβλίου που κυκλοφόρησε πρόσφατα με ακριβώς αυτό το θέμα και τίτλο: «το τραγικό μυαλό» (R.D. Caplan, The Tragic Mind, Fear, Fate and the Burden of Power / ΤοΤραγικώς Σκέπτεσθαι, Φόβος, ΜοίρακαιτοΒάροςτηςΕξουσίας, YaleUniversity Press, 2023).
Ο συγγραφέας του, Ρ. Κάπλαν, πριν γίνει ακαδημαϊκός, υπήρξε πολεμικός ανταποκριτής καλύπτοντας την Αν. Ευρώπη, Μ. Ανατολή και Αφρική με έδρα την Αθήνα. Εξ ου και το ενδιαφέρον και μελέτη του για την αρχαία ελληνική τραγωδία και την σημασία της σήμερα.
«Η τραγωδία» γράφει «κατέχει κεντρική θέση στη μεγαλοσύνη των Ελλήνων και συνεπώς κεντρικό ρόλο στην επινόηση της Δύσης. Το ίδιο μυαλό που ανακάλυψε την τραγωδία είναι το μυαλό που κατατρόπωσε την Περσική αυτοκρατορία. Η τραγωδία, καθώς συνιστά βάση για αυτογνωσία και απόρριψη κάθε αυταπάτης, είναι οργανικά αναπόσπαστη με την ανάπτυξη της ατομικότητας. Και η ατομικότητας η οποία εκδηλώθηκε για πρώτη φορά στην κλασσική Ελλάδα οδήγησε τελικά στην εμφάνιση της Δυτικής δημοκρατίας» (σελ. 5).
Με αντίστιξη στη σημερινή δυστοπική πραγματικότητα, ο συγγραφέας αντλεί ορισμένα βασικά συμπεράσματα από τη μελέτη της τραγωδίας. Ειδικότερα:
Πρώτον, η τραγωδία βασίζεται στη βασανιστική συνειδητοποίηση των περιορισμένων επιλογών που ως ανθρώπινες υπάρξεις έχουμε και τη γνώση ότι «δεν είναι δυνατά τα πάντα, έξω και ανεξάρτητα από τις οποιεσδήποτε συνθήκες. Αν και η συνειδητοποίηση αυτή μας έρχεται συνήθως πολύ καθυστερημένα.
Δεύτερον, η τραγωδία διδάσκει ότι η ανθρώπινη μεγαλοσύνη εκδηλώνεται συνήθως σε συνθήκες καταστροφής και όχι θριάμβου. Και γι’ αυτό στην τραγωδία το ηρωικό στοιχείο συνυπάρχει πάντοτε με το τραγικό.
Τρίτον, η τραγωδία γεννήθηκε όταν οι αρχαίοι Έλληνες κατάλαβαν ότι υπάρχει κάτι ανεπανόρθωτα λάθος στον Κόσμο. Η τραγωδία συνιστά μια απόπειρα για τη διόρθωση του Κόσμου αλλά με σαφείς περιορισμούς και αποδεχόμενοι εκ των προτέρων ότι η απόπειρα μπορεί να είναι και μάταιη.
Τέταρτον, η τραγωδία αναγνωρίζει τη δύναμη του φόβου ως του περιοριστικού παράγοντα στην ανθρώπινη δράση αλλά και σε ορθολογικές επιλογές ενίοτε. Και παράγοντα αποφυγής της ύβρεως και της αλαζονείας της εξουσίας.
Πέμπτον, η τραγωδία σε καλεί να δεις την πραγματικότητα από πολλές και διαφορετικές οπτικές γωνίες και να αναγνωρίσεις ότι υπάρχουν «πράγματα ακατανόητα» και «πράγματα που δεν έχει σκεφτεί η φιλοσοφία μας».
Με βάση τις παραπάνω παραδοχές ο Κάπλαν καταλήγει σχετικά με το σήμερα ότι «πρέπει να σκεπτόμαστε τραγικά για να αποφύγουμε την τραγωδία» και τις καταστροφές που απειλούν τον πλανήτη. Ειδικά ο μεγάλος πολιτικός ηγέτης που έχει ως καθήκον να λαμβάνει δύσκολες αποφάσεις «θα πρέπει να είναι τραγική προσωπικότητα, να σκέπτεται στο βάθος τραγικά». Να αποδέχεται ότι η κατανόηση των παγκόσμιων εξελίξεων μπορεί να αρχίζει με ένα γεωγραφικό Χάρτη αλλά θα πρέπει να καταλήγει στους Έλληνες τραγικούς και τον Σαίξπηρ (που είναι η συνέχεια των τραγικών). Να αποδέχεται δηλαδή ότι «οι ανθρώπινες πράξεις μπορεί πάντοτε να πάνε στραβά ή να καταλήξουν σε «μη επιδιωκόμενες καταστροφικές συνέπειες» (unintendedconsequences). Και μέσω του τραγικού φόβου να θέτει όρια στη δράση του, είτε λέγεται Β. Πούτιν ή οτιδήποτε άλλο. Σε μια συζήτηση που οργάνωσε το περιοδικό NewStatesman (23 Απριλίου 2023) με αφορμή το βιβλίο του Κάπλαν με τίτλο “TheNewAgeofTragedy” / «Η Νέα Εποχή της Τραγωδίας», οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν ότι οι απειλές, προκλήσεις, αντιπαραθέσεις, συγκρούσεις, κλιματικές καταστροφές, κ.α., θα μπορούσαν να είχαν μετριασθεί μέσα από την «τραγική σκέψη» των πολιτικών ηγετών που απουσιάζει και χρειάζεται...
Η τραγικότητα αναγνωρίζει τελικά τη σχετικότητα των ανθρώπινων επιλογών, τις αντιφάσεις της ορθολογικότητας και την ανάγκη της δημοκρατίας ως μεθόδου προσδιορισμού των όποιων δημόσιων αποφάσεων...
Πηγή: www.tovima.gr