Στο ειλικρινές, τρυφερό και τολμηρό “αφήγημα για τη μεταπολίτευση”, όπως το ονομάζει η συγγραφέας, “Και βέβαια αλλάζει!” διακρίνουμε καλά όλα εκείνα τα ενδιαφέροντα, θετικά και πρωτότυπα στοιχεία που έχει πέραν της πολιτικής, δηλαδή το “προσωπικό” που αγκομαχάει να γίνει ολόκληρο “πολιτικό”, μα δεν είναι δυνατόν. Το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα της Αγγέλας Καστρινάκη έχει ενάργεια, διορατικότητα, καθαρό μυαλό κι ευαισθησία στην περιγραφή της – κοριτσίστικης – εφηβείας. Είναι σίγουρα ένα από τα καλύτερα που έχουν γραφτεί για την πολιτικοποιημένη (και όχι μόνο), ευαίσθητη κι ευάλωτη εφηβεία, γνήσιο, άμεσο, αληθινό και πολύ γυναικείο και κοριτσίστικο. Ένα γλυκό μυθιστόρημα μαθητείας και μύησης στη ζωή, στην κοινωνία και στον έρωτα, όλο στοργή για τον εαυτό, μα και αυτεπίγνωση. Το “Και βέβαια αλλάζει!”περιπλανάται ως αφήγημα στα όρια μαρτυρίας, αυτοβιογραφίας και μυθοπλασίας, με μεγάλη ευστοχία κι επιτυχία.

Βρήκαμε στο βιβλίο τα θέματα της φιλίας, του σχολείου, των νεανικών ερώτων, της στράτευσης για έναν νέο κόσμο, που ναι, “και βέβαια αλλάζει”· θέματα πολιτικής, επικοινωνίας των νέων ανθρώπων, μα και επικοινωνίας τους με τους μεγάλους, μαζικού νεανικού, ή και μαθητικού αγώνα, αγάπης προς τα γράμματα & τις τέχνες, προσωπικής έκφρασης, καλλιέργειας του γραπτού λόγου από μια νέα κοπέλα, και άλλα σημαντικά μοτίβα.

Το “Και βέβαια αλλάζει!” της Αγγέλας Καστρινάκη εξιστορεί την προσωπική, κοινωνική αφύπνιση της μαθήτριας του Γυμνασίου Ειρήνης, σωσία και alter ego της συγγραφέως, αφύπνιση πολιτική, ερωτική και ψυχοσυναισθηματική. Η Ειρήνη προέρχεται από μορφωμένη, προοδευτική οικογένεια, ζει σε ένα βόρειο προάστιο της Αθήνας, πηγαίνει σε καλό, ιδιωτικό, μεικτό και δημοκρατικό γυμνάσιο και νοιώθει τους πρώτους, δυνατούς, κοινωνικούς και ψυχικούς κλονισμούς προς το τέλος της δικτατορίας, με την εξέγερση του Πολυτεχνείου και την κατοπινή πτώση της χούντας. Η μεταπολίτευση είναι γι' αυτήν μια εποχή αναβρασμού, σηματοδοτεί την ευκαιρία για μια προσωπική απελευθέρωση, γιατί την κάνει να εκφράζεται, να μιλά, να ψάχνεται και να αναζητά μέσα στα διαβάσματα, στις μελέτες, στις συναναστροφές της και στο άλλο φύλο, αυτά που ψάχνει, πιο ελεύθερα και αυτόνομα. Η μεταπολίτευση της δίνει την ευκαιρία να διοχετεύσει την επιθυμία της να συμμετάσχει στο κοινωνικό γίγνεσθαι, κατ' αρχάς στο σχολείο, οργανωμένη στη δημοκρατική, καινοτόμο μαθητική παράταξη ΔΗΜΑΚ, να συμμετέχει ως συντάκτρια στη μαθητική εφημερίδα τους Μαθητική Πορεία, και κατόπιν να μπει στη νεολαία Ρήγας Φεραίος, της ανανεωτικής αριστεράς και του ΚΚΕ εσωτερικού, γράφοντας άρθρα, κάνοντας διορθώσεις ή έρευνες. Aργότερα θα γίνει συντάκτρια του κεντρικού οργάνου του Ρ.Φ., του Θούριου.

Στο “Και βέβαια αλλάζει!”, μα και σε άλλες, γραπτές μαρτυρίες και μελέτες της Α.Καστρινάκη, βρίσκουμε πολύ ωραία, γλαφυρά πολιτικά εδάφια κειμένων της, με μεστά και δυνατά πολιτικά επιχειρήματα που αγγίζουν και τη λογική και το συναίσθημα του νέου ή του ανήσυχου ανθρώπου, ο οποίος ψάχνει το πώς θα βελτιώσει την κοινωνία μας· κομμάτια που μας δείχνουν τον καλύτερο, πειστικότερο και τιμιότερο ιδεολογικά τρόπο για να κατανοήσεις τι το νέο κι ευγενικό έφερε η καινοτόμος, προοδευτική κι αντιδογματική πολιτική της ελληνικής ανανεωτικής αριστεράς. Η Α.Καστρινάκη υπήρξε μια πολύ καλή πρέσβειρα για τη διάδοση της ρεαλιστικής και νέας πολιτικής και της αντισεχταριστικής ιδεολογίας της ανανεωτικής αριστεράς στις νέες και στους νέους, έγραψε σχετικά κομμάτια σε βιβλία και σε δοκίμιά της, στον  “Θούριο”, στην “Μαθητική Πορεία” και στην θεσσαλονικιώτικη “Πάροδο”, και ήταν στις συντακτικές ομάδες τους.

Το βιβλίο περιγράφει, μεταξύ άλλων, το ξεδίπλωμα των επιθυμιών και των ερωτικών αναζητήσεων της ηρωίδας του, που μερικές φορές οδηγούν στην ψυχοσεξουαλική ικανοποίηση των πόθων και, κάποιες άλλες, σε κάποια επώδυνη ματαίωση. Στην αρχή των ψαξιμάτων της νοιώθει άπειρη κι άβγαλτη, ο καλλιεργημένος, μεγαλύτερός της, κνίτης εραστής της την κριτικάρει γιατί δεν παίρνει καμιά σεξουαλική πρωτοβουλία στο κρεβάτι, μα τι μπορούσε αληθινά να περιμένει από μια 16χρονη που μόλις ξεπαρθενεύτηκε και μάλιστα το κρύβει; Στο "Και βέβαια αλλάζει!" βρίσκουμε το πώς, με ποιον τρόπο η Αγγέλα Καστρινάκη περι-γράφει μια ερωτική σκηνή, π.χ. με τον μεγαλύτερό της, καλλιεργημένο κνίτη Ιάκωβο. "Αφέθηκε στα έμπειρα χέρια του Ιάκωβου, ο οποίος με μεγάλη δεξιότητα της όριζε τι στάση έπρεπε να πάρει. Εκείνη ένιωσε έκπληξη, αλλά δεν προλάβαινε ούτε να συνειδητοποιήσει την έκπληξή της...", και για το ίδιο παρακάτω, "άθελά της θυμόταν τις ακροβασίες στα τσαλακωμένα σεντόνια." Σε συσχετισμό και σε σύγκριση με το καθαρά ερωτικό μυθιστόρημα της “Έρωτας στον καιρό της ειρωνείας”, παρατηρούμε το πώς περιγράφει, εκεί, εκτεταμένα αλλά λυρικά, ελλειπτικά και συγκινησιακά, την ερωτική σκηνή με τον Μάριο, όπου αυτός μπαίνοντας κάτω από το πουλόβερ της διατρέχει φιλώντας τον από μπροστά όλον τον κορμό της, κατεβαίνει και ξανανεβαίνει μέχρι να φθάσει στην αποκαλούμενη “πηγή” της (στο στήθος;). Η περιγραφή της συγγραφέως είναι εκτεταμένη, αλλά και λυρική, ελλειπτική και συγκινησιακή. Άλλο ενδεικτικό δείγμα, η περιγραφή της ερωτικής σχέσης με τον φοιτητή εραστή της Δημήτρη, τον οποίο ερωτεύεται όντας μαθήτρια στο γυμνάσιο της σχολής Μωραΐτη, κι ενώ βρίσκονται μαζί σε μια επιτροπή για τα πολιτιστικά, του Ρήγα Φεραίου: “καθώς χώνεσαι κάτω από τη μασχάλη του, καθώς αφήνεις το κεφάλι στην κοιλιά του επάνω...” Η περιγραφή εμπεριέχει συναισθηματική κι ερωτική φόρτιση. Έχουμε συναφές δείγμα της τεχνικής που υιοθετεί για να αφηγηθεί μια ερωτική σκηνή, τη φορτισμένη ερωτικά περιγραφή & γραφή την οποία συνιστά, αποτελεί το εδάφιο της συλλογής “Εκδοχές της Πηνελόπης”, όπου η ηρωίδα κάνει σεξ με έναν καλό και έμπειρο εραστή που σίγουρα την ικανοποιεί, της δίνει ηδονή, μα αυτή σκέφτεται πως δεν είναι αυτός που ψάχνει, ίσως γιατί η εκτελεστική σεξουαλική εμπειρία και αρτιότητά του προδίδει πως δεν βάζει την ψυχή του στο σεξ που της κάνει, απλά λειτουργεί μαζί της ως πολύ ικανός, αποτελεσματικός επιβήτορας. Ο αναγνώστης, μέσω αυτών των σκέψεων της ηρωίδας, καταλαβαίνει πως ο πεπειραμένος ερωτικά άντρας, χωρίς αγάπη έστω, της κάνει αποτελεσματικό κι ηδονικό σεξ, αλλά κάτι λείπει... Και σ' αυτό το κομμάτι επίσης, η Α.Καστρινάκη χρησιμοποιεί την έλλειψη και τον υπαινιγμό – και όχι την άμεση οπτική περιγραφή  –  παράλληλα με τις ρητά διατυπωμένες εκτιμήσεις της ηρωίδας (κάτι λείπει στον έμπειρο εραστή, δεν είναι αυτός που ψάχνει γιατί...). Για να αποδώσει τις ερωτικές σκηνές στο έργο της χρησιμοποιεί γενικότερα περιγραφές που εμπεριέχουν ποίηση, αφαίρεση και ερωτική, συγκινησιακή ένταση. Στο “Και βέβαια αλλάζει!” ο θαυμασμός της νεαρής ηρωίδας προς τις φίλες της Τατιάνα και Χαρά στο γυμνάσιο, έχει μια λεπτή, υπολανθάνουσα διάσταση εφηβικού ερωτισμού. Την έχει και προς τον υποβοηθητικό, συμπαθητικό δάσκαλο του δημοτικού και προς τον αντίστοιχο καθηγητή, ενδιαφέροντα και προοδευτικό φιλόλογο του γυμνασίου, ελλείψει πατέρα, που εκτιμούν τις γλωσσικές και λογοτεχνικές, ανώτερες γραπτές επιδόσεις της (που θα δικαιωθούν στο μέλλον, όταν θα γίνει καταξιωμένη συγγραφέας, με σκληρή δουλειά).

Η Ειρήνη έχει κατά κάποιον τρόπο ένα σύνδρομο ανικανοποίητου, δεν ικανοποιείται πλήρως με τίποτε, και την έλκει ό,τι δείχνει ανέφικτο, δυσπρόσιτο κι άπιαστο, της αρέσουν οι απρόσιτοι άντρες. Έλκεται περισσότερο από τους μεγαλύτερούς της, τους καθοδηγητές, τους έμπειρους και τους δασκάλους της, οι οποίοι έχουν κύρος, ως υποκατάστατα του πατέρα. Η αλήθεια είναι πως στα λίγα χρόνια του γυμνασίου, διασχίζει βιωμένους χρόνους, προσωπικές, συναισθηματικές και σεξουαλικές, πολιτιστικές και πολιτικές εμπειρίες και σκέψεις που οι άλλοι νέοι έκαναν δεκαετίες για να τις διατρέξουν!

Η συγγραφέας γράφει, διηγείται και εκφράζεται ευαίσθητα, με επίγνωση, διαύγεια, συναίσθημα, διεισδυτικότητα, χιούμορ (1), ρεαλισμό και κριτική ματιά. Το αυτοβιογραφικό αφήγημα περιγράφει, διαμέσου των διάφορων περιστατικών, τον χαρακτήρα της Ειρήνης. Είναι έξυπνη, μελετηρή, επιμελής και συνεπής, ευαίσθητη, φιλότιμη, επίμονη, ευσυγκίνητη, ένα φιλομαθές και μαχητικό αστοκόριτσο που τάσσεται, κατόπιν σκέψεως, υπέρ της υπεράσπισης και της διεύρυνσης των δικαιωμάτων των ανθρώπων του λαού· ιδιαίτερα ερωτική, ευερέθιστη κι ανήσυχη σχετικά, ψάχνεται έντονα, είναι ενθουσιώδης, πεισματάρα κι ιδεαλίστρια, μια ιδέα αφελής λόγω ηλικίας, μα πάντα σκεπτόμενη και προβληματισμένη αγωνίστρια της ζωής. Η μικρή Ειρήνη είναι αρχικά, ως κοριτσόπουλο, ένα αγοροκόριτσο, αυτοχαρακτηρίζεται δεσποτική (στο “Η λογοτεχνία, μια σκανταλιά, μια διαφυγή ελευθερίας”) που προσπαθεί να τους κανοναρχήσει όλους οργανώνοντας τους γύρω της, για να τους βάλει να παίξουν σωστά το ομαδικό παιχνίδι “γερμανικό” και να κερδίσουν. Τους επιβάλλεται ως πρόεδρος της τάξης και γίνεται καθοδηγήτρια, στα πλαίσια της ΔΗΜΑΚ και της νεολαιίστικης οργάνωσης της ανανεωτικής αριστεράς, Ρήγα Φεραίου, αργότερα. 

Συναντάμε, ακόμη, σε έργο της, στις Πηνελόπες της, ένα συγκινητικό φεμινιστικό, μικρό κομμάτι της που εξηγεί γιατί οι γυναίκες καλλιτέχνες οφείλουν να πασχίσουν και να δουλέψουν πολύ-πολύ περισσότερο για να κερδίσουν την ίδια αναγνώριση και καταξίωση με έναν άντρα... Και πως οι γυναίκες έχουν πρώτα την υποχρέωση να κερδίσουν την ισότητα με τον άντρα σε ορισμένα βασικά δικαιώματα, η οποία δεν έχει ακόμη επιτευχθεί στον δυτικό κόσμο, και ακόμη λιγότερο στον αναπτυσσόμενο. Πως η πραγμάτωση των αιτημάτων του “φεμινισμού της διαφοράς” πρέπει να ακολουθήσει κατόπιν, μάλλον. Πρόκειται για την ουσιαστικά νεανική, δυναμική και δημιουργική, γυναικεία προσωπικότητα η οποία εκφράζεται από τους χαρακτήρες της Ειρήνης και των πολλών “εκδοχών της Πηνελόπης”, με την απόλυτα θεμιτή και αξιέπαινη προσπάθεια και φιλοδοξία τους να υπερβούν και να ξεπεράσουν τους άντρες.

Η Αγγέλα Καστρινάκη έχει, λοιπόν, πολύ καλή πένα, μέσα από την αμεσότητα, την τόλμη, τη νοημοσύνη και την απλότητά της, έχει και αντίστοιχο, δικό της μορφικό στιλ, καθώς και την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα που κατορθώνει να δημιουργήσει. Τα βιβλία της μας προσφέρουν τη θαλπωρή μιας ζεστής και στοχαστικής συντροφιάς. Ζηλεύουμε τις πολλές, υπέροχες μέρες και νύχτες που έζησε ή που γνώριζε πώς να τις κάνει γλυκές και καρποφόρες, λόγω των πολλών εφοδίων της. Χάρη, ευαισθησία, νηφαλιότητα, τρυφερότητα, επινοητικότητα και θάρρος, είναι τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του πρώτου μέρους των πολιτικο-ερωτικο-υπαρξιακών, αυτοβιογραφικών αφηγημάτων/μαρτυριών της. Εδώ σχολιάσαμε το πρώτο βιβλίο του διπτύχου της, το “Και βέβαια αλλάζει!”, το πρώτο-πρώτο όμως είναι το πρόπλασμα των δύο σχετικών, βιωματικών μυθιστορημάτων του διπτύχου, το εξαιρετικό αυτοβιογραφικό και δοκιμιακό, ταυτόχρονα, βιβλίο που έχει τίτλο “Η λογοτεχνία, μια σκανταλιά μια διαφυγή ελευθερίας”.

(1). Όλο το βιβλίο διατρέχεται από ένα πετυχημένο, υπόγειο κι ειρωνικό μα καλοπροαίρετο χιούμορ. Ο αμφίσημος τρόπος γραφής, το αμφιλεγόμενο, υποδόρια σκωπτικό στιλ της Α.Καστρινάκη σχετικά με όσα λέει η Ειρήνη, πιθανά υποσκάπτουν λίγο αυτά που ισχυρίζεται και πιστεύει, ή υπονομεύουν ένα μέρος τους στο Και βέβαια αλλάζει!, όπου είναι ακόμη μια μικρή μαθήτρια Γυμνασίου (γιατί, βέβαια, για ένα άλλο μέρος τους πειθόμαστε από το αφήγημα πως ισχύει και είναι σε γενικές γραμμές σωστό). Το χιούμορ της συγγραφέως είναι σίγουρα ιδιόμορφο, προσωπικό και διφορούμενο, αναδύεται πίσω από τις γραμμές κι ανάμεσα στις προτάσεις. Το υπολανθάνον ειρωνικό επίπεδο εμφανίζεται κι όταν η Ειρήνη, στα 16 της περίπου, γνωρίζει έναν ανοιχτόμυαλο, μορφωμένο κνίτη, με τον οποίο τα φτιάχνει και ξεπαρθενεύεται. Η συγγραφέας αστειεύεται ευδιάθετα με τις “αλλαγές” στις κομμουνιστικές οργανώσεις που θα γίνουν “από τα μέσα” κ.τ.λ. Η Α.Καστρινάκη αρκετές φορές περιγελά την τυποποιημένη, άκομψη και μηχανική χρήση της γλώσσας από τους κομμουνιστές νεολαίους και άλλους πεζούς και απλοϊκούς ομιλητές.