Ο πελατειασμός απεβίωσε. Ζήτω ο πελατειασμός;

Το δικομματικό σύστημα και τα παλιά κόμματα κατέρρευσαν. Το πελατειακό σύστημα και η εκλογική πελατεία παραμένει.

Το έργο αυτό το έχουμε ξαναδεί πολλές φορές. Και παλιότερα κατέρρευσαν κομματικοί σχηματισμοί: Βενιζελικοί/Μοναρχικοί, ΕΡΕ/ΕΚ. Εκείνες τις φορές, η  κατάρρευση της κορυφής, υποχρέωσε τους πελατειακούς δορυφόρους του δικομματικού συστήματος να αναζητήσουν νέα ένταξη. Η αλλαγή αυτή έγινε συντεταγμένα με τρόπο ώστε οι τοπικοί πελάτες να μετακομίσουν στα νέα κομματικά πλαίσια αναφοράς. Με αυτόν τον τρόπο άλλαξαν τα λάβαρα αλλά  διατηρήθηκαν τα βασικά στοιχεία του πελατειακού συστήματος ανέγγιχτα. (Μαζί με αυτά, δυστυχώς, και τα δομικά προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας που παραμένουν σε αιώνια σφριγηλή εφηβεία).

Γιατί να μην γίνει και τώρα το ίδιο;

Ο ΣΥΡΙΖΑ ενσαρκώνει ένα στοίχημα συνέχειας: Έχει συγκεντρώσει μαζικά τα ορφανά πελατειακά δίκτυα. Αρχικά αυτό αφορούσε κυρίως το ΠΑΣΟΚ και τους μαζικούς του χώρους (εργατικές ενώσεις, συνεταιρισμούς). Τώρα (και με την βοήθεια των ΑνεξΕλ) επεκτείνεται και στο πρόσφορο έδαφος της παλιάς δεξιάς παράταξης. Οι νέες μεταγραφές συναντούν στον προορισμό τους γνώριμες δομές και διεκδικήσεις.

Το Ποτάμι, αντιθέτως, έχει επιλέξει την επικίνδυνη στρατηγική να είναι το πρώτο μετα-πελατειακό κόμμα. Στοιχηματίζει ότι οι συνθήκες και η Ελλάδα έχουν αλλάξει. Δεν είναι μόνο ότι το πελατειακό σύστημα καταστρέφει την χώρα – σε αυτό όλοι συμπίπτουν (όσο και αν αυτοδιαψεύδονται στην πράξη). Το στοίχημα του Ποταμιού είναι ότι η Ελληνική κοινωνία είναι ώριμη και θέλει να αποτινάξει τον πελατειασμό. Και ότι, συνεπώς, αν το Ποτάμι δείξει εμπράκτως με ποιον τρόπο λειτουργεί ένα μη-πελατειακό κόμμα, η επιλογή αυτή θα επιβραβευτεί εκλογικά. Αν γίνει αυτό τότε  θα ακολουθήσουν και οι άλλοι. Ετσι η Ελλάδα θα ξεπεράσει οριστικά το πελατειακό της παρελθόν.

Ποιος έχει δίκιο;

Για να απαντήσουμε πρέπει να δούμε γιατί ο πελατειασμός ήταν τόσο ανθεκτικός. Αλλά και γιατί τώρα γυρίζει σελίδα.

Η λειτουργία και επιμονή του πελατειακού συστήματος

Το πελατειακό σύστημα είναι τρόπος επικοινωνίας του κράτους με τον πολίτη. Το κράτος προσφέρει την ψευδαίσθηση προσωπικής επαφής και εξυπηρέτησης. Το ρόλο του μεσάζοντα αναλαμβάνει τοπικός κομματάρχης που μεταφέρει τα αιτήματα και δίδει τις απαντήσεις. Για να λειτουργεί το σύστημα πρέπει ο αιτών να γνωρίζει ότι του γίνεται προσωπική χάρη (που οφείλεται στην διαμεσολάβηση). Η χάρη αυτή μπορεί να αναφέρεται σε διορισμούς, αδειοδοτήσεις, δάνεια, φωτογραφικές παρακάμψεις γενικών κανόνων  κάθε είδους.  Το σύστημα άρα εχθρεύεται τους γενικούς κανόνες, τις απλές και κατανοητές ρυθμίσεις, την έννοια του δικαιώματος και όχι του αιτήματος. Αντιθέτως ευνοεί τον κατακερματισμό, την περιπτωσιολογία, την πολυνομία, το κάθε είδους μπλοκάρισμα που μπορεί να ξεμπλοκάρει ‘κατόπιν ενεργειών’…

Απαραίτητο στοιχείο ύπαρξης είναι η δημοσιονομική εκτόνωση. Η συσσώρευση χατιριών και ανορθολογισμών οδηγεί σε έκρηξη δαπανών και υστέρηση εσόδων – δηλαδή σε εγγενείς τάσεις για δανεισμό.  Για να μπορούν οι κάθε λογής πάτρωνες και πελάτες να κάνουν την δουλειά τους απαιτούνται ανοικτές γραμμές πιστώσεων. Αυτές σωρευτικά οδηγούν σε ελλείμματα και αυτά συν τω χρόνω σε χρεοκοπία.

Η αδυναμία δανεισμού στερεί το οξυγόνο στο πελατειακό σύστημα. Αυτό όμως δεν σταμάτησε την λειτουργία του. Ακόμη και ο νεοσσός ΔΗΜΑΡ διέπρεψε στο σύστημα 3-2-1. Η ΝΔ προσπάθησε να αξιοποιήσει ότι μπορούσε από τα ρετάλια του συστήματος με τον διορισμό Καλαματιανών σε κρίσιμα πόστα του Δημόσιου τομέα.

Ο ΣΥΡΙΖΑ έκλεψε την παράσταση με το απλό τέχνασμα της αποκατάστασης – και τα λεφτά θα βρεθούνε. Προκειμένου να στραφεί στον πελατειασμό εγκατέλειψε (ως περιττή σαβούρα) πάγια αιτήματα της Αριστεράς: την απλή αναλογική, το εγγυημένο εισόδημα, τον διαχωρισμό Κράτους-Εκκλησίας. Ακόμη και η αξιοκρατία πρέπει να υποκλίνεται μπροστά στο τεκμήριο της αντιμνημονιακής αγωνιστικότητας.

Το Ποτάμι: Το μη πελατειακό στοίχημα

Το Ποτάμι είναι ίσως το πρώτο συνειδητά μη-πελατειακό κόμμα. Αφού δεν είναι μετεξέλιξη παλαιότερου σχήματος δεν έχει ιστορία διορισμών, ούτε εξυπηρετήσεων. Αποφεύγει επίμονα να έχει τοπικές αναφορές σε υπάρχουσες πελατειακές δομές και κρατά αποστάσεις από πελατειακά δίκτυα.  Έτσι δεν έχει και ‘προεστούς’ που να μετακινούν πελάτες μεταξύ κομματικών χώρων σαν να ήταν πιόνια. Αφού προέκυψε από κίνημα πολιτών και όχι πολιτικών δεν μετέχει στο καλειδοσκόπιο πελατειακών μεταμορφώσεων που κυριαρχεί.

Η σημερινή συγκυρία είναι σίγουρο ότι ευνοεί ένα τέτοιο, μη-πελατειακό, κόμμα. Το κλείσιμο της στρόφιγγας των δανειακών δημιουργεί υπαρξιακή σύγχυση σε χώρους δομημένους για να την εκμεταλλεύονται.  Αφού, όμως, το Ποτάμι δεν κάνει εξυπηρετήσεις η απουσία κονδυλίων για ρουσφέτια, το αφήνει εντελώς αδιάφορο. Αν δεν το χρειάζεσαι, δεν σου λείπει.  Πέρα από την απουσία χρεών από παλιές αμαρτίες,  τους πόρους (έστω λίγους) που διαθέτει το Ποτάμι μπορεί να τους αξιοποιεί εκεί όπου πιάνουν περισσότερο τόπο – και όχι για να διατηρεί και να εντυπωσιάζει κομματάρχες.

Οι δύο αυτοί παράγοντες δημιουργούν ένα παθητικό προβάδισμα. Το Ποτάμι δεν έχει τα προβλήματα που απορροφούν τους άλλουυς. Αυτό δημιουργεί την δυνατότητα και το ελεύθερο πεδίο για να οικοδομηθούν ενεργητικά πλεονεκτήματα: την δυνατότητα να προσφέρει περισσότερα από τους άλλους.

Αυτό είναι η διατύπωση ξεκάθαρου προγραμματικού λόγου. Όταν δεν χρειάζεται να γεφυρώσεις πελατειακές αντιθέσεις με ισορροπισμούς για να δικαιολογήσεις το χτες, επικεντρώνεσαι στο να παράγεις ιδέες και προτάσεις για το αύριο. Να μιλάς ξεκάθαρα και χωρίς περιστροφές. Μια επένδυση στον προγραμματικό λόγο και την παραγωγή ιδεών έχει διεισδυτικότητα στους διαμορφωτές γνώμης. Ιδίως αν μάλιστα αυτό στηρίζεται και σε ισχυρή και γόνιμη κοινοβουλευτική παρουσία. Αυτά οικοδομούν μια προστιθέμενη αξία που δεν έχουν άλλοι – το Ποτάμι μοιάζει με ευρωπαϊκό κόμμα γιατί δεν έχει βαλκανικού τύπου δεσμεύσεις

Θα υπάρχουν αποδέκτες του μη πελατειακού λόγου; Πέραν από  κολακευτικά σχόλια από δεξαμενές σκέψης θα υπάρχει ανταπόκριση;

Είναι σίγουρο ότι το δυνητικό ακροατήριο διευρύνεται. Διανύουμε τον ένατο χρόνο σε κρίση. Το 2007 ήταν το τελευταίο έτος στο οποίο το πελατειακό σύστημα λειτουργούσε απερίσπαστα. Κάθε χρόνος που μας χωρίζει από αυτό το ορόσημο, εισάγει νέους χωρίς πελατειακές αναφορές, θαμπώνει την μνήμη του πελατειασμού και καθιστά την απουσία πελατειακής αναφοράς πιο πειστική.

Η διεύρυνση του Ποταμιού – σημαίνει αλλοίωση;

Το Ποτάμι του 6,2% είναι ένα κόμμα της πρωτοπορίας. Θα μπορούσε να πεί κανείς ότι η ποιοτική διαφορά του σήμερα αναπόφευκτα θα εκλείψει, αν επεκταθεί η επιρροή του στο 10% και πάνω. Η εκλογική διεύρυνση συνίσταται σε προσέλκυση των πελατειακών στρατών που αποδεσμεύονται από αλλού.

Το Ποτάμι ως ο μόνος πολιτικός σχηματισμός ο οποίος βρίσκεται σε άνοδο βρίσκεται σίγουρα στο στόχαστρο άστεγων κομματαρχών:    Μερικοί προερχόμενοι από το ΠΑΣΟΚ ίσως αισθάνονται άβολα στο ΣΥΡΙΖΑ. Άλλοι που παρέμεναν στην ΝΔ ποντάροντας στην διαχείριση της εξουσίας ψάχνουν νέο εφαλτήριο.  Άλλοι, τέλος που είχαν στρατευτεί στην ιδέα της κεντροαριστεράς ίσως αναζητούν νέες καρέκλες για παλιούς γνωστούς ρόλους.

Και εκεί βρίσκεται το στρατηγικό δίλημμα: Μπορεί το Ποτάμι να απορρίψει συλλήβδην κάθε άτομο με πελατειακό παρελθόν; Αποκλεισμός όλων των μεταφερόμενων θα  διαφυλάσσει (με αυταρέσκεια) τον αρχικό χαρακτήρα του Ποταμιού. Από την άλλη όμως θα αντιστρατεύεται τον λόγο ύπαρξης του Ποταμιού ως κίνημα παρέμβασης.

Η λύση δεν είναι έντιμη  απομόνωση, αλλά ενσωμάτωση νέων στοιχείων με ενεργό διαπαιδαγώγηση. Αυτό θα είναι εφικτό αν υπάρχει ήδη σαφές και διακριτό στίγμα. Το Ποτάμι πρέπει να δείξει ότι η ανιδιοτέλεια, η συνέπεια και οι βασικές αρχές δεν είναι κουρτίνα για να κρύβει πελατειακές συναλλαγές. Η πολιτεία του Ποταμιού στην Βουλή και η διαφορά του με τα παλιά κόμματα είναι ένα ισχυρό επιχείρημα.

Το δεύτερο και κυριότερο προκύπτει από την εκμετάλλευση της έλλειψης πελατειακών δεσμεύσεων. Αυτό επιτρέπει την παραγωγή ενός φρέσκου λόγου που να μιλά κατευθείαν στον πολίτη και να αναφέρεται στη δική του στάση: υπευθυνότητα, δημιουργία, αλληλεγγύη. Αυτό επιβάλλει την αποδέσμευση από τα παλιά ξύλινα σλόγκαν που έκρυβαν τις πελατειακές διαπλοκές, λέγοντας ένα πράγμα και υπονοώντας (κλείνοντας το μάτι στους πελάτες) κάτι άλλο. Η υποστήριξη στο Ποτάμι πρέπει να σημαίνει αυτονόητα προσχώρηση σε νέες αρχές και εγκατάλειψη άλλων.

• Απέναντι στον εθνοκεντρισμό, το Ποτάμι προτείνει Ευρώπη.
• Απέναντι στο Κράτος- πατερούλη, το Ποτάμι αντιτείνει Κράτος-διευκολυντή της υπευθυνότητας και αυτενέργεια του πολίτη.
• Απέναντι στο άδικο πελατειακό κοινωνικό κράτος, το Ποτάμι προβάλει γενικούς και διάφανους κανόνες που θεμελιώνουν την  αλληλεγγύη στην δικαιοσύνη.

Είναι στο χέρι του Ποταμιού να κερδίσει το στοίχημα ότι τέλειωσαν πια τα πελατειακά κόμματα στην Ελλάδα.

Αρχισε καλά. Πρέπει να συνεχίσει καλύτερα.