O Y.N.Harari στο βιβλίο του «Sapiens» αφιερώνει ένα κεφάλαιο σε αυτό το γνωστικό φαινόμενο (hindsight fallacy), δηλαδή το να κρίνεις τα ιστορικά γεγονότα εκ των υστέρων ως αναπόφευκτα, να θεωρείς ότι η εξέλιξή τους ήταν πρόδηλη και συνδεδεμένη με κάποιαν ιστορική νομοτέλεια. Και αναφέρει το παράδειγμα ότι για πολλούς θεωρείται πως ήταν αναπόφευκτο να επικρατήσει ο χριστιανισμός ως επίσημη θρησκεία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ενώ ξέρουμε ότι και άλλες θρησκείες, όπως του Μίθρα, ήταν εξίσου δημοφιλείς στην ύστερη αρχαιότητα. Ή -προσθέτω εγώ- ότι ήταν αναπόφευκτο να πέσει το Τείχος του Βερολίνου. Αυτά τα γεγονότα, πριν συμβούν δεν ήταν καθόλου προβλέψιμα, ούτε υπάκουαν σε καμιά νομοτέλεια. Ένα μήνα πριν τη θύελλα του Μάη ’68 είναι πασίγνωστη η εκτίμηση ότι “η Γαλλία βαρυέται”!
Στο ίδιο σφάλμα πέφτουν διάφοροι αρθρογράφοι που κρίνουν εκ των υστέρων την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Θεωρούν ότι οι επιπτώσεις από την εξέγερση ήταν μια σειρά αρνητικών γεγονότων: ανακοπή της προσπάθειας κάποιου «εκδημοκρατισμού» με τον Μαρκεζίνη (!), η επικράτηση του πιο σκληρού Ιωαννίδη, το πραξικόπημα στην Κύπρο, ο Αττίλας. Μέσα από μια κατά τα άλλα θεμιτή προσπάθεια αναστοχασμού και κριτικής σε διάφορους μύθους, κάνουν το λάθος να προσπαθούν να βάλουν σε καλούπια μιαν αυθόρμητη εξέγερση για ελευθερία, λες και όσα ακολούθησαν ήταν νομοτελειακά προδιαγεγραμμένα, πράγμα που μας επιτρέπει να κρίνουμε ακόμα και αρνητικά την κατάληψη του Πολυτεχνείου το 1973. Είναι σαν να λέει κανείς ότι κακώς ξεσηκώθηκε ο λαός της Συρίας ζητώντας ελευθερίες, επειδή ο Άσαντ έπνιξε τις διαδηλώσεις στο αίμα και προκάλεσε τον καταστροφικό εμφύλιο. Ή ότι ο Μάης του ’68 κακώς έγινε γιατί ακολούθησε η εκλογική νίκη του Ντε Γκώλ.
Από τέτοια παραδείγματα η Ιστορία είναι γεμάτη. Λίγες επαναστάσεις και εξεγέρσεις υπήρξαν ξεκάθαρα νικηφόρες, όπως η Αμερικανική. Σαν να λες ότι η διεκδίκηση της ελευθερίας πρέπει να γίνεται μόνον όταν έχουν μελετηθεί και υπολογιστεί προσεκτικά όλες οι επιπτώσεις. Πράγμα που δεν μπορεί να γίνει ποτέ. Εκ των προτέρων οι σύγχρονοι ενός ιστορικού γεγονότος, και ιδίως οι πρωταγωνιστές, δεν έχουν την παραμικρή ιδέα τί θα επακολουθήσει. Οι φοιτητές και οι άλλοι πολίτες που ξεσηκώθηκαν το ’73 μπορεί να είχαν στο μυαλό τους διαφορετικές ιδεολογίες και κοσμοθεωρήσεις: ήταν αριστεριστές που ονειρεύονταν την “εργατική εξουσία”, αντιιμπεριαλιστές κάθε είδους, αναρχικοί, κομμουνιστές, σοσιαλδημοκράτες, δεξιοί δημοκράτες και απολίτικοι μπουχτισμένοι με τη χούντα. Τους ένωνε όμως ο κοινός πόθος για ελευθερία και για προσωπική δράση. Οι μικρές ξαφνικές διαδηλώσεις όλης εκείνης της περιόδου, η Νομική και κυρίως το Πολυτεχνείο, πυροδότησαν την μαζική αμφισβήτηση της παντοδυναμίας της χούντας, και μαζί με τα εθνικά γεγονότα που ακολούθησαν έφεραν την πτώση της. Ας μην ξεχνάμε λοιπόν ότι ο σεβασμός απέναντι σε όσους πήραν το ρίσκο του ξεσηκωμού εκείνες τις μέρες δεν αποκλείει τον αναστοχασμό και την αμφισβήτηση.