Τα σύγχρονα μεγάλα πλανητικής εμβέλειας προβλήματα και οι δομικές κοινωνικές ανισορροπίες δείχνουν εμφατικά, ότι το μοντέλο οργάνωσης των κοινωνιών και ιδιαιτέρως των ανεπτυγμένων, έχει φτάσει σε οριακό σημείο.
Αυτή η αρνητική πορεία απειλεί όχι μόνο την λειτουργικότητα των κοινωνικών συστημάτων, από το οικονομικό και το υγείας μέχρι το πολιτικό, αλλά και την βιωσιμότητα της ανθρώπινης οντότητας και της βιοποικιλότητας.
Έχει πολύ ενδιαφέρον η προσέγγιση του Klaus Schwab, πανεπιστημιακού καθηγητή και ιδρυτή του World Economic Forum (Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ) στο Davos, στο βιβλίο, που συνέγραψε με τον Thierry Malleret, «The Great Reset» σχετικά με τον νεοφιλελευθερισμό και την ανάγκη δομικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, ώστε να αποκατασταθούν λειτουργικές και βιώσιμες ισορροπίες στο σύγχρονο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης.
Με πολύ περιεκτικό τρόπο αποτύπωσε τα συμπεράσματα της προσέγγισης στο βιβλίο του και σε συνέντευξη του στην Zeit online («Der Neoliberalismus hat ausgedient», 21.9.2020), στην οποία εκφράζει την θέση, ότι το νεοφιλελεύθερο μοντέλο διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο και απειλεί την συνοχή των κοινωνιών αλλά και την βιωσιμότητα του καπιταλιστικού συστήματος.
Παράλληλα τροφοδοτεί την κλιματική κρίση και την δημιουργία μη βιώσιμων συνθηκών σε πλανητικό εύρος. Σε σχέση δε με πανδημικών διαστάσεων υγειονομικές απειλές οι δυνατότητες του νεοφιλελευθερισμού είναι σχεδόν μηδενικές ως προς την διαχείριση τους και την διασφάλιση της ζωής των πολιτών. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα για τον Klaus Schwab είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και η Μεγάλη Βρετανία.
Καταλήγει δε, ότι η δραστηριοποίηση στο πλαίσιο της σύγχρονης δυναμικής της εξέλιξης οφείλει να αναδιατάξει τον προσανατολισμό της με σημείο αναφοράς το κοινωνικό, το φυσικό και το ανθρώπινο κεφάλαιο και να μην οριοθετείται μόνο με βάση το οικονομικό σύστημα.
Η προσέγγιση του ιδρυτή του World Economic Forum «θέτει επί τάπητος» ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο ανισορροπίες και προβλήματα, που δημιουργεί ο ίδιος με τον τρόπο διαχείρισης της πραγματικότητας. Γεννάται όμως το ερώτημα, εάν είναι εφικτή αυτή η αναγκαία επανεκκίνηση από τις κοινωνίες σε λειτουργικό χρόνο, διότι αυτό προϋποθέτει την πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών στον τρόπο ζωής και σε κατεστημένες λογικές και νοοτροπίες από ανάλογα προσανατολισμένα ατομικά και συλλογικά υποκείμενα.
Βέβαια η κοινωνική πραγματικότητα στο αξιακό πεδίο δεν κινείται στο ίδιο μήκος κύματος με τις απαιτούμενες αλλαγές, διότι στηρίζεται σε καταναλωτικά πρότυπα, τα οποία συμπορεύονται με την λογική της κοινωνίας του θεάματος ως μέσου αυτοπαρουσίασης και βίωσης της καθημερινότητας στο πλαίσιο των διαφόρων κοινωνικών ρόλων.
Οι κοινωνικές στάσεις των πολιτών δεν είναι αποτέλεσμα ηθικών αξιών, οι οποίες είναι παράγωγα διεργασιών στις τοπικές κοινωνίες και «καθρεπτίζουν» τις κοινωνικές ανάγκες, που δρομολογούν η συμβίωση και η κοινωνική διάσταση της καθημερινότητας. Οι γείτονες πλέον δεν αλληλοεπηρεάζονται, διότι δεν αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες συνδιαμορφώνουν το τοπικό γίγνεσθαι και προσδίδουν νόημα στην ζωή τους. Ταυτοχρόνως δεν συμβάλλουν ούτε στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης μεταξύ τους. Οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από τον καταναλωτισμό και την μαζοποίηση, για την πραγμάτωση των οποίων χρησιμοποιείται η εργαλειοποίηση των πολιτών.
Με αυτά τα δεδομένα η συρρίκνωση ή εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων δεν είναι εύκολα επιτεύξιμη ούτε στο εθνικό ούτε στο υπερεθνικό πεδίο, αν και αποτελεί βασική προϋπόθεση για την κοινωνική συνοχή και την ειρηνική συνύπαρξη των κοινωνιών σε συνθήκες ευημερίας.
Εξάλλου αρνητική επίδραση ασκούν και οι διάφορες μορφές εθνικισμού και λαϊκισμού, που παρατηρούνται όχι μόνο σε ευρωπαϊκό (π.χ. λήψη αποφάσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση με σημείο αναφοράς το εθνικό συμφέρον) αλλά και σε πλανητικό επίπεδο (από την λογική του αμερικανού προέδρου Donald Trump «America first» μέχρι τον ιδιόμορφο εθνικισμό με λογική «νεοοθωμανικού χαλιφάτου» του Τούρκου προέδρου Recep Tayyip Erdogan).
Το ίδιο αρνητικά λειτουργεί και η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης σε συνδυασμό με τις κοινωνικές ανισότητες τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο.
Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα παρουσιάζει η έκθεση της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Oxfam με αφορμή την 75η σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη, η οποία επικεντρώνεται στην 25ετία 1990 έως 2015, κατά την διάρκεια της οποίας η εκπομπή αερίων σε παγκόσμιο επίπεδο διπλασιάσθηκε. Το πιο πλούσιο 10% του παγκόσμιου πληθυσμού (δηλαδή 630 εκατομμύρια άνθρωποι κυρίως στις ανεπτυγμένες και οικονομικά ισχυρές χώρες) ευθύνεται για το 52% της εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα. Το δε 1% (δηλαδή 63 εκατομμύρια άνθρωποι) ευθύνεται για το 15%. Το 50% του φτωχότερου πληθυσμού της γης ευθύνεται μόνο για το 7%.
Από αυτά τα στοιχεία γίνεται εμφανές, ότι στην μέχρι τώρα ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας ο τρόπος επίτευξης ευημερίας με μεγάλες ανισότητες συνδέεται άμεσα με την κλιματική κρίση και την ρύπανση του περιβάλλοντος και της ατμόσφαιρας.
Αυτές οι συνθήκες όμως στο πλαίσιο του ισχύοντος μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης πρέπει να αλλάξουν. Ειδάλλως οι κοινωνίες θα εισέλθουν σε περίοδο μεγάλης αστάθειας και επικίνδυνης ρευστότητας, ενώ ταυτοχρόνως θα απειληθεί η βιωσιμότητα του ανθρώπου και της βιοποικιλότητας.
Η παγκόσμια κοινότητα (και τα επιμέρους κράτη) ως σύστημα επιβάλλεται πλέον να ενσωματώνει λειτουργικά και με μακροπρόθεσμη οπτική την πολιτική διαχείριση της εξέλιξης (κυβερνήσεις και πολιτικό σύστημα), την οικονομική δραστηριότητα και την κοινωνία πολιτών σε συνθήκες κοινωνικής δικαιοσύνης και ευημερίας, οι οποίες όμως οικοδομούνται με στόχο την πραγμάτωση της βιωσιμότητας τόσο στο ανθρώπινο και κοινωνικό πεδίο όσο και στο φυσικό περιβάλλον.
Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει άμεσα να δρομολογηθεί διάλογος τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο για τις αλλαγές στον τρόπο ζωής των πολιτών και λειτουργίας των κοινωνικών συστημάτων (με ιδιαίτερη έμφαση στο οικονομικό), ώστε να διασφαλισθούν βιώσιμες φυσικές ισορροπίες και ανάλογη κοινωνική δραστηριότητα.
Ο παραγόμενος πλούτος από τον άνθρωπο πρέπει να συμβάλλει στην κοινωνική ευημερία και όχι στην παραγωγή επικίνδυνων κοινωνικών ανισοτήτων και ανισορροπιών στο φυσικό περιβάλλον τόσο σε εθνικό όσο και σε πλανητικό επίπεδο. Ειδάλλως τα παγκόσμιας εμβέλειας προβλήματα, από την κλιματική κρίση και τις επιπτώσεις της μέχρι τις επακόλουθες μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών θα οδηγήσουν σε επικίνδυνες ανισορροπίες.
Το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης είναι πλέον σε οριακό σημείο, ενώ ο διαθέσιμος χρόνος για την πραγματοποίηση των απαραίτητων αλλαγών μειώνεται επικίνδυνα. Η ευθύνη για την διασφάλιση βιώσιμων συνθηκών στην πορεία προς το μέλλον πρέπει να αναληφθεί άμεσα. Η ροή του χρόνου είναι πολύ γρήγορη και απαιτεί ανάλογη ταχύτητα στην λήψη αποφάσεων τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Ειδάλλως η δυναμική της εξέλιξης δεν θα είναι ελεγχόμενη.