Επειδή ο κόσμος δεν είναι μόνο η ελληνική κρίση και επειδή η θεωρία δεν είναι μόνο θεωρία, αλλά η προϋπόθεση για τη δημιουργία της πολιτικής ηγεμονίας στις δημοκρατικές κοινωνίας, σ΄ αυτό το σημείωμά μου θα ασχοληθώ με ένα ζήτημα που αφορά τη θέση της σοσιαλδημοκρατίας στον υπαρκτό άξονα Αριστερά – Δεξιά, στον κόσμο των ιδεών και των αντίστοιχων σ’ αυτές πολιτικών πρακτικών.
Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, την επιτάχυνση των διαδικασιών της παγκοσμιοποίησης και την κρίση του σοσιαλδημοκρατικού παραδείγματος διακυβέρνησης δυο φαντάσματα κινούνται πάνω από τον ουρανό του πολιτικού προβληματισμού της Αριστεράς. Από τη μία είναι το φάντασμα της Αριστεράς της διαμαρτυρίας και της δαιμονοποίησης των κοινωνικών εξελίξεων, το φάντασμα της χορηγούσας πιστοποιητικά αριστεροφροσύνης Αριστεράς. Από την άλλη είναι το φάντασμα της ενιαίας σκέψης που τρομοκρατεί την ανθρωπότητα με την ιδέα ότι μοναδική διέξοδος στο κοινωνικό ζήτημα (με άλλα λόγια στο ζήτημα της φτώχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων) είναι η αυτορυθμιζόμενη αγορά, στο πλαίσιο της οποίας θεωρούνται αδιανόητες οποιεσδήποτε κανονιστικές δεσμεύσεις κοινωνικού περιεχομένου.
Οι σύγχρονες οικονομικές και ιδεολογικές ανακατατάξεις, φέρνουν εκ νέου στο προσκήνιο ιδεολογίες, πολιτικά κινήματα (τα οποία πολλές φορές προσδιορίζονται ως τα μόνα αριστερά) και θρησκευτικές συσπειρώσεις που αμφισβητούν τις κυρίαρχες αξίες της νεωτερικότητας, όπως είναι η δημοκρατία, το κοινωνικό συμβόλαιο, αμφισβητούν την ίδια τη νεωτερική αντίληψη για την πολιτική ως θεσμού έκφρασης καθολικών συμφερόντων. Κινήματα που στο όνομα του μέλλοντος, μισούν το παρόν και ονειρεύονται τις δυστοπίες του παρελθόντος.
Η Αριστερά ως πολιτική έννοια δεν μπορεί να μη έχει στραμμένο το βλέμμα της στο μέλλον. Αυτό το βλέμμα όμως πρέπει να είναι στραμμένο με τέτοιο πολιτικό τρόπο που να αντιμετωπίζει αυτό το μέλλον όχι ως προϊόν παρθενογένεσης, αλλά ως απόσταγμα της προηγηθείσας εμπειρίας, με τις θετικές και αρνητικές της πλευρές.
Είναι πολλοί αυτοί που θεωρούν πως η Αριστερά είναι ένα άστρο που στο πέρασμα του η ανθρωπότητα έκανε μια ευχή που δεν πραγματοποιήθηκε και σήμερα το μόνο που απομένει είναι να ξεχάσουμε τις ευχές και δούμε την πραγματικότητα όπως είναι. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν πως η Αριστερά είναι κάτι που ποτέ δεν υπήρξε, αλλά μέλλει να έρθει ή κάτι που υπήρξε και κατεστράφη και πρέπει να ξανάρθει, όπως είχε υπάρξει. Όλοι αυτοί υποπίπτουν σε συγκεκριμένα πολιτικά λάθη, τα οποία θα επιχειρήσω εδώ να θίξω.
Αυτές οι απόψεις δεν κατανοούν πως:
Πρώτον, Αριστερά και σοσιαλιστικό πρόταγμα δεν αφορούν ένα κλειστό μοντέλο κοινωνικής διαχείρισης ή επανάστασης, αλλά πρωτίστως αφορούν ένα ζήτημα. Είναι το περίφημο κοινωνικό ζήτημα που περιλαμβάνει το πρόβλημα της κοινωνικής ανισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δημιουργίας προϋποθέσεων για την ολόπλευρη ανάπτυξη του αυτόνομου και ανεξάρτητου ατόμου.
Δεύτερον, αν το πρόβλημα είναι η υπέρβαση των κοινωνικών ανισοτήτων και η καταπολέμηση της κοινωνικής αδικίας, τότε σ’ αυτό το ζήτημα δεν υπάρχει μόνο μια απάντηση. Αν επομένως οι απαντήσεις στο ερώτημα είναι πολλαπλές, τότε δεν υπάρχει μια αριστερά αλλά πολλές. Υπάρχει η μαρξιστική, η μπολσεβίκο-κομμουνιστική, η ριζοσπαστική, η προυντονική, η ρεπουμπλικανική, η φιλελεύθερη, η σοσιαλδημοκρατική, η δική μας δειλή δημοκρατική αριστερά, που αποτελείται από τη σοσιαλδημοκρατική και εκσυγχρονιστική πλευρά του ΠΑΣΟΚ και την ανανεωτική Αριστερά.
Παρ’ όλες όμως αυτές τις διαφορές υπάρχουν δυο μεγάλες κατηγοροποιήσεις της Αριστεράς. Από τη μία έχουμε την Αριστερά του βερμπαλισμού και των ρητορικών ξεσπασμάτων, μια Αριστεράς που λειτουργεί ως ο Ιωάννης της Αποκάλυψης προβλέποντας λιμούς, σεισμούς και καταποντισμούς οδηγώντας σε συστημικά αδιέξοδα και σε απελπισία τους πολίτες, οι οποίοι προσβλέπουν σ’ αυτήν ως παράγοντα αλληλεγγύης, υπερασπιστή του συλλογικού αγαθού και δύναμη μετασχηματισμού της πραγματικότητας.
Αυτή η Αριστερά λειτουργούσε παλαιότερα ως σύγχρονος Προμηθέας, ενέπνεε πίστη για αλλαγές που θα οδηγούσαν σε έναν καλύτερο κόσμο, σήμερα όμως δεν εμπνέει γιατί σκιαμαχεί με την πραγματικότητα. Από την άλλη υπάρχει η Αριστερά της μεταρρύθμισης και του σεβασμού των δημοκρατικών κατακτήσεων και η οποία υποχρεούται να γνωρίσει τον κόσμο προτού τον αλλάξει. Αυτή η Αριστερά μας καλεί να γνωρίσουμε τον κόσμο που θέλουμε να αλλάξουμε, γιατί ο μόνος κόσμος που αλλάζει είναι ο γνωστός κόσμος.
Τρίτον, η Αριστερά είναι τα πολλαπλά αιτήματα για τον συνδυασμό της ισότητας με την ελευθερία και όχι ένα απολιθωμένο «πράγμα» που είτε πραγματοποιείται είτε όχι. Η Αριστερά (όπως και η Δεξιά) είναι σύνθετες κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες, οι οποίες ποτέ δεν βρίσκονται σε καθαρή μορφή, γιατί κανένα κοινωνικό περιβάλλον και πολιτικό σύστημα δεν αναπτύσσεται σε συνθήκες καθαρότητας.
Στο όνομα της Αριστεράς της Αποκάλυψης, της δήθεν ριζοσπαστικότητας και ενός καθαρού και ανόθευτου σοσιαλιστικού μέλλοντος επιχειρούν αρκετοί να αμφισβητήσουν τον αριστερό χαρακτήρα της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Αν όμως το κύριο είναι η βελτίωση των συνθηκών εντός των οποίων δημιουργεί και αναπτύσσεται ο άνθρωπος, τότε πουθενά αλλού δεν υπήρξε καλύτερος σοσιαλισμός απ’ αυτόν που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού καπιταλιστικού κράτους και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η σοσιαλδημοκρατία θεωρεί πως το κοινωνικό ζήτημα δεν επιλύεται, αλλά συνεχώς τίθεται με όρους υπεράσπισης του συλλογικού συμφέροντος και προάσπισης της ατομικής αυτοτέλειας και αυτονομίας. Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία απορρίπτει την αιτιοκρατία στην πολιτική δράση, εμμένει στην αναγκαιότητα της υπεράσπισης των μεταρρυθμίσεων έναντι της επαναστατικής βίας, επιμένει να στηρίζει την «ουτοπία» της υπόδειξης συγκεκριμένων κοινωνικών δεσμεύσεων και όχι στην απολυτοποίηση ενός ιδεώδους κοινωνικού μοντέλου, επιμένει στην προάσπιση του συλλογικού συμφέροντος σεβόμενη κάθε φόρα την αυταξία του ατόμου.
Θα συνεχίσω την άλλη εβδομάδα με το θέμα Σοσιαλδημοκρατία και συλλογικά συμφέροντα.