Το μόνο σίγουρο είναι ότι το χρέος δεν είναι μόνο χρήμα. Είναι και σχέση που συνδέει τον δανειστή με τον οφειλέτη. Γύρω από μια χρηματική οφειλή χτίζεται πάντα μια περίεργη ανάμεσα στους δύο, η οποία μπορεί να πάρει πολλές μορφές, από φιλική και στοργική έως προσβλητική και εχθρική.

.

Για να προκύψει η σχέση απαιτείται εμπιστοσύνη. Αλλιώς δεν θα υπήρχαν δάνεια. Από τη στιγμή όμως που προκύπτει, υπονομεύεται σχεδόν αναπόφευκτα από τον κίνδυνο αθέτησης της υποχρέωσης από την πλευρά του οφειλέτη, γιατί δεν είναι αντίθετο με τη φύση του ανθρώπου να αισθάνεται ενόχληση όταν η ελευθερία του περιορίζεται από υποχρεώσεις. Όπως λέει ο Jacques Attali, «δανείζω σημαίνει ότι διατρέχω τον κίνδυνο να δεχτώ την αγνωμοσύνη των οφειλετών μου». Επομένως, γύρω από κάθε χρέος μπορεί να συναντηθούν η αγνωμοσύνη, η κουτοπονηριά, η συνέπεια ή η αντικειμενική αδυναμία αποπληρωμής εκ μέρους του οφειλέτη, με τη δολιότητα, την απληστία , την πλεονεξία ή την αλληλεγγύη εκ μέρους του πιστωτή, σε οποιονδήποτε συνδυασμό.  Σε κάθε πάντως περίπτωση, η ύπαρξη χρέους συνεπάγεται μια ιεραρχική σχέση ανάμεσα στον οφειλέτη και τον πιστωτή, με τον τελευταίο να βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση.

.

Στερεότυπα και τραγικές ιστορίες

.

Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος βρίθουν από στερεότυπα. Υπάρχει ο τοκογλύφος που εμφανίζεται μεγαλόψυχος για να βοηθήσει ένα φτωχό αγρότη σε στιγμή ανάγκης και τον δανείζει με απώτερο στόχο να του υφαρπάξει το κτήμα. Εδώ συναντώνται η δολιότητα με την αντικειμενική αδυναμία, ο κακός και το θύμα. Υπάρχει επίσης ο ξεπεσμένος αριστοκράτης που επιμένει να ζει πλούσια με δανεικά, προσδοκώντας συχνά σε ένα πλούσιο γάμο. Εδώ ο κακός είναι ο οφειλέτης, λόγω οκνηρίας και μαλθακότητας, ενώ ο δανειστής είναι μάλλον αδιάφορος.  Υπάρχει επίσης ο μικροαπαταωνίσκος, ο οποίος ζει με δανεικά εξαπατώντας γνωστούς ή συγγενείς. Την πληρώνει συχνά πυκνά από δανειστές, οι οποίοι όμως εμφανίζονται μάλλον ως στοργικοί και γενναιόδωροι, προσπαθώντας να τον βάλουν στο σωστό δρόμο.

.

Υπάρχουν όμως και σημαντικά ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με την ύπαρξη χρέους. Κατά τον μεσαίωνα, πολλοίπόλεμοι μεταξύ ηγεμόνων έγιναν προκειμένου να διαγραφούν ή να αποπληρωθούν μεταξύ τους χρέη. Υπάρχει επίσης πληθώρα καταγεγραμμένων υποθέσεων οργανωμένου ρατσισμού, προκειμένου να δημιουργηθούν ηθικά ερείσματα για την αποφυγή αποπληρωμής χρεών. Θύματα ήταν κυρίως Εβραίοι, οι οποίοι, μη έχοντας δικαίωμα ιδιοκτησίας γης, εξειδικεύονταν σε τραπεζικές εργασίες, δανείζοντας σημαντικά ποσά διάφορους ηγεμόνες προκειμένου να διασφαλίζουν προστασία. Όταν όμως τα χρέη διογκώνονταν, οι ηγεμόνες άρχιζαν διώξεις με διάφορα προσχήματα, διαγράφοντάς τα ως τοκογλυφικά. Ορισμένοι διωκόμενοι εκτελούνταν, ενώ άλλοι κατέληγαν πρόσφυγες σε άλλα κρατίδια. Σε πολλές δε περιπτώσεις, οι ίδιοι ηγεμόνες έδιναν αργότερα αμνηστία, προκειμένου να παλιννοστήσουν τα αναγκαία κεφάλαια. Από τη δική τους πλευρά, εξαπατημένοι  και διωκόμενοι πιστωτές συμμαχούσαν με ανταγωνιστικούς ηγεμόνες, χρηματοδοτώντας πολέμους εναντίον τους για εκδίκηση, ή και για ανάκτηση των απωλειών τους.

.

Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν πόσο πολύπλοκες και δυναμικές μπορεί να γίνουν οι σχέσεις που γεννούνται από χρέη. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι τα χρέη των ηγεμόνων του μεσαίωνα ήταν προσωπικά. Σε σύγχρονες όμως δημοκρατίες, τα χρέη συνάπτονται στο όνομα του κράτους, επιβαρύνουν όλους τους πολίτες, και δεν παραγράφονται με τον θάνατο ενός ηγέτη. Ταυτόχρονα όμως, το δημόσιο χρέος  αντανακλά την αδυναμία ή την απροθυμία μιας κυβέρνησης να φορολογήσει. Από αυτή την άποψη, το δημόσιο χρέος είναι μια επινόηση που λειτουργεί σαν υποκατάστατο της φορολογίας. Δεν προκαλεί δυσαρέσκεια όταν δημιουργείται και το βάρος μεταφέρεται σε επόμενες κυβερνήσεις και γενιές, οι οποίες καλούνται να το εξυπηρετήσουν. Είναι επομένως ένα από τα εργαλεία του φτηνού λαϊκισμού, αλλά και δείκτης της ποιότητας της δημοκρατίας.

.

Χρέος και ατομική ηθική

.

Τα αίτια που οδηγούν στον δανεισμό και το χρέος είναι φυσικό να σφραγίζουν τις ηθικές διαστάσεις της σχέσης. Ο Πλούταρχος, στη γνωστή πραγματεία του για τα δεινά του δανεισμού, υποστηρίζει ότι δανεισμός και χρέος είναι αχρείαστα. Λέει χαρακτηριστικά: «Περίτρανη απόδειξη γι’ αυτό είναι ότι κανείς δεν δανείζει σε άνθρωπο που δεν έχει οικονομικούς πόρους. Δανείζουν σ’ αυτούς που επιθυμούν να έχουν μεγαλύτερη άνεση. Και φέρουν μάρτυρες και παρέχουν εγγυήσεις για το ότι είναι άξιοι δανεισμού επειδή έχουν περιουσία, ενώ ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο θα έπρεπε να μη δανείζονται καθόλου».

.

Σκεφτείτε την αναλογία με το σημερινό σλόγκαν για τις τράπεζες. «Σου δανείζουν μια ομπρέλα όταν έχει λιακάδα και την ζητούν πίσω όταν αρχίζει να βρέχει». Με άλλα λόγια, δεν σε δανείζουν για να υπηρετήσουν τις πραγματικές σου ανάγκες, αλλά για να διασφαλίζουν το δικό τους εισόδημα. Όταν μπορείς να πληρώνεις σε δανείζουν. Όταν όμως κρίνουν ότι μπορεί και να χάσουν, σε αφήνουν να βρέχεσαι. Από αυτή την άποψη, είναι προτιμότερο να έχεις τη δική σου ομπρέλα.

.

Επομένως, χρέος σύμφωνα με τον Πλούταρχο προκύπτει κυρίως από την  κακή διαχείριση των αναγκών. Περιόρισε τις ανάγκες σου, δάμασε την αφροσύνη και τη μαλθακότητά σου, και θα διασφαλίσεις την αξιοπρέπειά σου και την ελευθερία σου. Πόσο κοντά είναι, αλήθεια, στη σημερινή προτεσταντική ηθική; Θυμάστε την καμπάνια για τους τεμπέληδες του ευρωπαϊκού νότου, που ζουν εις βάρος των ενάρετων και εργατικών βορείων;

.

Γνωρίσαμε επίσης και τις συνέπειες αυτής της αντίληψης. Οι χθεσινοί χρηματοδότες της πρόσκαιρης ευμάρειας εμφανίστηκαν ως σωφρονιστές, επιβάλλοντας σκληρή λιτότητα. Από την άλλη, πολλοί από εμάς, τους οφειλέτες, διακίνησαν την ιδέα περί επαχθούς χρέους, που δεν θα έπρεπε να πληρωθεί. Ο  μεσαίωνας αναβίωσε μπροστά στα μάτια μας, δείχνοντας βέβαια και την ποιότητα της δημοκρατίας μας.

.

Η οικονομική άποψη

.

Σε αντιδιαστολή με αυτά που χαρακτηρίζουν τις ατομικές συμπεριφορές, στα οικονομικά ισχύει ή άποψη ότι η δαπάνη ενός είναι εισόδημα του άλλου. Αν δαπανάς, ακόμη και με δανεικά, προσφέρεις εισόδημα και απασχόληση σε κάποιον.Το έργο γίνεται λίγο-πολύ θεάρεστο. Ο δανειζόμενος δεν είναι μόνο οφειλέτης, είναι και ευεργέτης. Το δυστύχημα βέβαια εδώ είναι ότι η σχέση είναι ανώνυμη. Δεν δανείζεσαι για να ευεργετήσεις κάποιον συγκεκριμένο, ο οποίος μάλιστα αγνοεί την πράξη σου. Σε κοινωνικό όμως επίπεδο, η σχέση αποενοχοποιείται. Ο Κέυνς έλεγε ότι αν όλοι μας αποφασίσουμε να αυξήσουμε την αποταμίευσή μας, θα μειωθεί η ενεργός ζήτηση, πρώτα η κατανάλωση και μετά οι επενδύσεις, θα αυξηθεί η ανεργία και θα γίνουμε όλοι φτωχότεροι.

.

Είναι αυτό επιθυμητό; Οι περισσότεροι θα έλεγαν μάλλον όχι. Που είναι επομένως το πρόβλημα;

.

Με την αύξηση της παραγωγικότητας οι βασικές ανάγκες του ανθρώπου θα μπορούσαν να ικανοποιηθούν με 15-20 ώρες εβδομαδιαίας εργασίας. Ας μην ξεχνάμε ότι πριν 100 χρόνια, το 80% και πλέον του πληθυσμού ασχολούνταν με την αγροτική παραγωγή και υπήρχε έλλειψη τροφίμων. Σήμερα, στις ανεπτυγμένες χώρες, απασχολείται περίπου το 5% στον αγροτικό τομέα, με πλεόνασμα τροφής. Επομένως, για να βγει κέρδος από το συσσωρευμένο κεφάλαιο πρέπει να καλλιεργηθούν νέες καταναλωτικές ανάγκες. Κοινωνική θέση, life style, διαφήμιση και μια σειρά παρόμοιων μηχανισμών επιστρατεύονται για να δημιουργήσουν νέες ανάγκες. Ξοδεύονται πολλά δισεκατομμύρια κάθε χρόνο σε καμπάνιες προώθησης νέων προϊόντων, για ανάγκες που δεν είχαμε. Και όπως λέει ο Galbraith στο κλασσικό “Affluent society” (1958) οι πολίτες πρέπει να γίνουν πελάτες, να επιθυμούν πράγματα που δεν χρειάζονται, και «θα ήταν παράδοξο αν μια κοινωνία που ξοδεύει τεράστια ποσά για να ποδηγετήσει τις επιθυμίες μας δεν θα έκανε και το επόμενο βήμα, να χρηματοδοτήσει δηλαδή την ικανοποίηση αυτών των αναγκών». Έτσι προέκυψαν οι εμπορικές πιστώσεις, τα καταναλωτικά δάνεια, τα στεγαστικά για μεγαλύτερο και πολυτελέστερο σπίτι, για δεύτερη και τρίτη κατοικία, δεύτερο και μεγαλύτερο αυτοκίνητο κλπ.

.

Χρέος είναι επομένως και το προϊόν ενός μηχανισμού χειραγώγησης, που υπηρετεί επινοημένες ανάγκες, που εξοντώνει ανθρώπους και φύση, απλά για να καταστήσει βιώσιμο ένα μοντέλο υπεραπασχόλησης. Ο παραλογισμός αυτός είναι όμως, πολιτικά, πολιτισμικά και ηθικά επικυρωμένος. Το στίγμα της αποτυχίας φέρεται μόνο από αυτόν που αυτοπαγιδεύεται, έχοντας πιστέψει υπερβολικά στο παράλογο που του επιβάλλουν και, κάποια στιγμή, αδυνατεί να εξοφλήσει τα χρέη του.

.

Αν όμως όλοι δείξουν αυτοσυγκράτηση, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ατομικά ορθό, φτάνουμε σε μια συλλογικά προβληματική κατάσταση, για να θυμηθούμε και το θεώρημα του John Nash στη θεωρία των παιγνίων.

.

Ελεύθερο εμπόριο και διακρατικά χρέη

.

Πριν περίπου 20 χρόνια, με την ιδεολογική επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, καταργήθηκε η GATT, η διεθνής συμφωνία που ρύθμιζε το διεθνές εμπόριο. Έκτοτε έχουμε στην ουσία ελεύθερο διεθνές εμπόριο. Το βήμα αυτό είχε επικυρωθεί και ηθικά, με το επιχείρημα ότι με αυτό τον τρόπο  θα δοθεί η ευκαιρία σε υποανάπτυκτες χώρες να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Έτσι προέκυψαν νέες οικονομικές υπερδυνάμεις, με επικεφαλής την Κίνα. Φτηνά προϊόντα κατέκλυσαν τις δυτικές αγορές, τονώνοντας το πραγματικό εισόδημα των εργαζομένων και, σε πρώτη φάση, όλοι ήταν ευτυχισμένοι.

.

Σε δεύτερη φάση, όμως, προέκυψε πρόβλημα υπερπαραγωγής, οδηγώντας πολλούς εργαζόμενους του ανεπτυγμένου κόσμου στην ανεργία λόγω μειωμένης ανταγωνιστικότητας, η οποία συνεχίζει να κλιμακώνεται επικίνδυνα. Σήμερα δε, οι νέες μεγάλες οικονομίες παράγουν σημαντικά εμπορικά πλεονάσματα, τα οποία ανακυκλώνονται ως δάνεια προς τις πλούσιες χώρες, όπως οι ΗΠΑ. Μέσω των ανισορροπιών των ισοζυγίων τρεχουσών συναλλαγών χτίζονται επομένως σχέσεις δανειστού – οφειλέτη, αλλά και ένα  νέο στερεότυπο,  πλεονασματικός = ενάρετος, το οποίο αξίζει ιδιαίτερου σχολιασμού.

.

Αν οι χώρες που εμφανίζουν πλεονάσματα, όπως η Κίνα, είναι «ενάρετες», σε σχέση με  τις ελλειμματικές, όπως οι ΗΠΑ, η Ελλάδα ή η Γαλλία, που κατατάσσονται στις «άσωτες», τότε οι άσωτες πρέπει να γίνουν ενάρετες. Πόση αρετή όμως υποκρύπτουν πλεονάσματα που παράγονται από ανθρώπους χωρίς εργασιακά δικαιώματα, με 70 ώρες εργασίας την εβδομάδα για πενιχρούς μισθούς, χωρίς κοινωνική ασφάλιση, αδιαφορία για το περιβάλλον, με παιδική εργασία και υποτυπώδη παιδεία; Επομένως, ηθικολογώντας γύρω από το ποιος χρωστάει και ποιος δανείζει, με τον τρόπο που γίνεται σήμερα στην Ευρώπη, ουσιαστικά λέμε στους λαούς να αποποιηθούν ό,τι κατέκτησαν μέσα από κοινωνικούς αγώνες δύο αιώνων, σαν να επρόκειτο για ιστορικό λάθος.

.

Αυτή είναι ουσιαστικά η προέκταση της αντιπαράθεσης στη σημερινή Ευρώπη. Προσαρμογή προς τα κάτω. Υποδεέστερα κοινωνικά συστήματα τείνουν να εκτοπίσουν τα μέχρι πρότινος υποδειγματικά, αντίθετα με τις αρχικές προθέσεις, και αυτό το αποκαλούμε ενάρετη πολιτική.  Υπάρχει επομένως χρέος που δημιουργείται από παραλογισμό στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις, το οποίο ιδεολογικοποιείται με πολύ δόλιο τρόπο εναντίον των λαών και αυτό είναι κάτι πολύ παραπάνω από το χρήμα που διακινείται. Οι χώρες δεν είναι εταιρείες. Πολιτικά και πολιτισμικά ελλείμματα μπορούν να γίνουν πηγή χρηματοοικονομικών πλεονασμάτων, επιβάλλοντας και τους όρους του παιχνιδιού.

.

Οι σκέψεις αυτές δεν γίνονται για να απενοχοποιηθεί η Ελλάδα, λέγοντας απλώς ότι η σχέση δεν είναι μονοδιάστατη και απλή. Η δημοσιονομική διαχείριση της χώρας ήταν προβληματική και ανειλικρινής. Όσοι το επεσήμαναν έγκαιρα τέθηκαν στο περιθώριο και οι λαοπλάνοι οδήγησαν τη χώρα στη σημερινή κατάντια. Όμως η διαχείριση της ελληνικής κρίσης ανέδειξε πολλά από τα παραπάνω προβλήματα. Σήμερα ολόκληρη η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι και οι επιλογές δεν μπορεί να επιβληθούν μέσα από μια υπεραπλουστευμένη ηθικολογία, από κάποιους που σήμερα τυχαίνει να είναι πλεονασματικοί.

.

Επομένως, η μεγάλη απειλή δεν προέρχεται  από χρηματικά ελλείμματα και χρέη αλλά από τη διαστρέβλωση που έχουν υποστεί βασικές έννοιες και αξίες.