Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη Βρετανία που οδηγεί σε έξοδο της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ – Brexit) μπορεί σε μια δεύτερη, περισσότερο ψύχραιμη ανάγνωση να παράξει ορισμένες ευεργετικές συνέπειες για την Ένωση. Βεβαίως σε μια πρώτη προσέγγιση το Brexit – εάν και εφόσον συντελεσθεί μετά από την ενεργοποίηση του σχετικού άρθρου της Συνθήκης – θα σηματοδοτήσει τον πρώτο ακρωτηριασμό της Ένωσης και την αμφισβήτηση του τελεσίδικου χαρακτήρα της ενοποίησης. Αλλά εάν η Ένωση επιχειρήσει, ως οφείλει να κάνει, να στοχασθεί σοβαρά και να αντλήσει τα αναγκαία μαθήματα από την τραυματική εμπειρία, εάν διερωτηθεί γιατί μια χώρα αποφάσισε την αποχώρησή της και σημαντικά τμήματα της Ευρωπαϊκής κοινωνίας αποστασιοποιούνται από το σύστημα της αμφισβητόντας την ενοποίηση και τα επιτεύγματά της, τότε μπορεί να προκύψει κάτι ιδιαίτερα χρήσιμο που θα αναζωογονήσει την ενοποιητική διαδικασία. Στόχος της άσκησης αυτής θα πρέπει να είναι η επαναδιάταξη των πολιτικών, στρατηγικών στόχων και διαδικασιών που θα επιτρέψουν στην Ένωση να επαναπροσεγγίσει την Ευρωπαϊκή κοινωνία και τους πολίτες και να κερδίσει τη χαμένη νομιμοποίησή της.
Ορισμένα από τα πράγματα που θα πρέπει να γίνουν εμφανίζονται λίγο πολύ ως αυτονόητα. Η Ένωση χρειάζεται ένα νέο «Ευρωπαϊκό Συμβόλαιο» ως ένα νέο project και αφήγημα με άξονες την ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης που θα καθιστά την Ένωση θεσμό-παράγοντα μεγιστοποίησης της κοινωνικής ευημερίας, ασφάλειας και επιπέδων διαβίωσης με ανάκαμψη της Ευρωπαϊκής οικονομίας και ανάπτυξης, απασχόλησης, καταπολέμησης των νέων ανισοτήτων, σύγκλισης, αβεβαιότητας . Παράλληλα όμως η Ένωση θα πρέπει να γεφυρώσει το πολιτικό χάσμα που τη χωρίζει από την Ευρωπαϊκή κοινωνία. Η «αποβρυξελλοποίηση» του συστήματος είναι σε κάποιο βαθμό αναγκαία. Η υπερσυγκέντρωση θεσμών και δραστηριοτήτων στις Βρυξέλλες αποξενώνει την Ένωση από την κοινωνία. Ορισμένοι θεσμοί και δραστηριότητες θα πρέπει να επιστρέψουν στις χώρες μέλη. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο π.χ. θα πρέπει τουλάχιστον μια φορά ανά εξάμηνο να συνεδριάζει στις εθνικές πρωτεύουσες, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Η ιδιοκτησία δηλαδή της Ευρωπαϊκής ενοποίησης θα πρέπει ορατά να επανέλθει στην Ευρωπαϊκή κοινωνία.
Σε τελευταία ανάλυση όμως το θεμελιώδες πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός ότι, ενώ έχουμε ή μιλάμε για την Ευρώπη ως συλλογική οντότητα, δεν έχουμε τους Ευρωπαίους. Και Ευρώπη χωρίς Ευρωπαίους δεν μπορεί τελικά να υπάρξει. Το πώς μπορεί να δημιουργηθεί ο Ευρωπαίος πολίτης που να ταυτίζεται με το σύστημα, τους θεσμούς, πολιτικές, σύμβολα και αφήγηση της Ευρωπαϊκής ενοποίησης συνιστά ένα ιδιαίτερα περίπλοκο πρόβλημα. Οπωσδήποτε δεν θα δημιουργηθεί με απλά κηρύγματα και διαλέξεις «για τη σημασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης». Η δημιουργία της ευρωπαϊκής ταυτότητας θα έχει κατά βάση λειτουργικό χαρακτήρα, πράγμα που σημαίνει ότι ο Ευρωπαίος πολίτης «θα ταυτισθεί», αποδεχθεί και τελικά στηρίξει το εγχείρημα της ενοποίησης και το σύστημα της ΕΕ, εάν κατανοήσει και κυρίως «αισθανθεί» ότι το σύστημα αυτό συμβάλλει στη μεγιστοποίηση της ευημερίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και όχι το αντίθετο.. Και αυτή είναι η πρόκληση για την ΕΕ μετά το Brexit: να βγεί πιο ενωμένη, ισχυρή και δημοκρατική.Δύσκολο αλλά όχι ανέφικτο για να μη έχουμε κανένα Frexit ή οποιοδήποτε άλλο exit τελικά στο χάος …