Η κρίση του 2007-08, έπιασε τους πάντες στον ύπνο. Εύλογα αναρωτιέται κανείς πώς είναι δυνατόν καθηγητές, οικονομικοί εμπειρογνώμονες μεγάλων τραπεζών και διεθνών οργανισμών, έγκυροι οικονομικοί δημοσιογράφοι, να μην υποπτευθούν καν την έλευση της μεγαλύτερης χρηματοπιστωτικής κρίσης από το 1929. Και, τηρουμένων των αναλογιών, πώς φθάσαμε στη χρεοκοπία της χώρας μας δίχως να το καταλάβουμε.

.

Πρέπει να είμαστε δίκαιοι: ορισμένοι διείδαν τον επερχόμενο τυφώνα. Για παράδειγμα, ο καθηγητής R. Shiller και ο D. Baker του Κέντρου Οικονομικής Έρευνας και Πολιτικής, προανήγγειλαν το σκάσιμο της φούσκας των ακινήτων στις ΗΠΑ δύο χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, ουδείς πείστηκε διότι εθεωρείτο αυτονόητο, μολονότι ιστορικά ανυπόστατο, ότι ουδέποτε πέφτουν οι ονομαστικές αξίες των ακινήτων. Αυτοί και ελάχιστοι άλλοι μπορεί μεν να δικαιώνονται σήμερα, αλλά κανέναν δεν επηρέασαν. Το ερώτημα, επομένως, παραμένει: γιατί υποτιμήθηκαν οι αναλύσεις τους, γιατί αγνοήθηκαν τα σημάδια της επερχόμενης κατάρρευσης; Πολλώ δε μάλλον, όταν, εκ των υστέρων βεβαίως αλλά ταχύτατα, η συντριπτική πλειονότητα των οικονομολόγων συμφώνησε όσον αφορά τις βασικές αιτίες που παρήγαγαν την κρίση, βλέποντας πλέον καθαρά τα μηνύματα που δεν έβλεπαν λίγους μήνες πρωτύτερα.

.

Μπορούν ίσως να απαριθμηθούν διάφορες αιτίες, αλλά πάνω απ’ όλα βρίσκεται το zeitgeist, το πνεύμα των καιρών. Η πλήρης ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού και η έως ιδεοληψίας προσήλωση στην αυτορρύθμιση των αγορών, απαξίωναν εύκολα κάθε αμφισβήτηση. Επιπλέον, πραγματικά δεδομένα τροφοδοτούσαν την αισιοδοξία. Πλην της Ιαπωνίας των ετών 1990-2000, σε όλες τις μεγάλες βιομηχανικές χώρες, από τα μέσα της δεκαετίας του ΄80 και εντεύθεν παρατηρήθηκε αξιοσημείωτη πτώση της μεταβλητότητας τόσο της μεγέθυνσης του πραγματικού προϊόντος, όσο και του πληθωρισμού (Ben S. Bernanke, «The Great Moderation», 20.02.2004). Η μυστικιστική πίστη στην αυτορρύθμιση των αγορών, η μακροοικονομική σταθερότητα, η επιτυχής αντιμετώπιση των κρίσεων της δεκαετίας του ΄90 και σωρεία χρηματοοικονομικών «καινοτομιών» -περιβεβλημένες με το φωτοστέφανο της αποτελεσματικής διαχείρισης των κινδύνων, αλλά «σάπιες» κατά τον Emanuel Derman, πρώην κορυφαίο quant της Goldman Sachs- δημιούργησαν την ψευδαίσθηση ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι ακλόνητο. Μέσα σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, ο ένας επαναλάμβανε τον άλλον, ανατροφοδοτώντας τη βεβαιότητα ότι η παγκόσμια οικονομία εισήλθε σε τροχιά στέρεης ανάπτυξης.

.

Το πνεύμα των καιρών, όμως, βάραινε ακόμη περισσότερο. Πρέπει κανείς να έχει γερό στομάχι για να αποπειραθεί να χαλάσει ένα πάρτι στο οποίο πολύς κόσμος κερδίζει πολλά λεφτά επί πολλά χρόνια και, κυρίως, προσδοκά ότι θα κερδίσει ακόμη περισσότερα. Στην καλύτερη περίπτωση θα τον αγνοήσουν και στη χειρότερη θα τον χλευάσουν. Εν μέρει δικαίως. Οι Κασσάνδρες προοιωνίζονται κακά που χαλούν την ησυχία μας, κατά κανόνα δίχως να επαληθεύονται. Άλλωστε, πολλές ατεκμηρίωτες προβλέψεις, που επαληθεύτηκαν, αντιμετωπίστηκαν ως συμπτωματικές.

.

Το δικό μας zeitgeist

.

Αυτό το πνεύμα επικράτησε παγκοσμίως, μεταφέρθηκε στη χώρα μας και εντάθηκε από τις ιδιομορφίες της. Η προσπάθεια Γιαννίτση για τον εξορθολογισμό του ασφαλιστικού απέτυχε εξαιτίας μαζικών αντιδράσεων. Ποιος μπορούσε να πιστέψει ότι το ασφαλιστικό σύστημα οδηγείτο σε αδιέξοδο; Ποιος άκουγε αριθμούς και επιχειρήματα; Η χώρα ζούσε σε «παράλογη ευφορία». Μπορούσε να δανείζεται εύκολα και φθηνά. Βρισκόταν στον σκληρό πυρήνα του ευρώ. Και διοργάνωνε Ολυμπιακούς αγώνες. Όποιος τολμούσε, λόγου χάρη, να υπαινιχθεί ότι επρόκειτο για νεοπλουτίστικη μεγαλομανία αντιμετωπιζόταν ως γραφικός. Σήμερα, σχεδόν κανείς δεν κάνει λόγο γι’ αυτούς, όπως δεν θέλουμε να μιλάμε για την υπερηφάνεια που νιώθαμε βλέποντας τα «ντοπαρισμένα» μας μετάλλια. Δεν αλλάζει τίποτα επίσης η, σε ανύποπτο χρόνο, προειδοποίηση του Κ. Σημίτη ότι η προσφυγή στο ΔΝΤ δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Δεν θέλαμε να ακούσουμε, ενοχλούσε την καλή μας διάθεση, χαλούσε την καλοπέρασή μας.

.

Μια ανέμελη δεκαετία, μιας μακράς περιόδου αμεριμνησίας. Η εξωφρενικής ανευθυνότητας διακυβέρνηση της χώρας από τη ΝΔ την περίοδο 2004-09, έθρεψε τη μακαριότητά μας και κληροδότησε τα δυσθεώρητα δίδυμα ελλείμματα της οικονομίας, το δημοσιονομικό και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Μέσα σε τέτοια ατμόσφαιρα ξεγνοιασιάς, ο ανερχόμενος (μεταμοντέρνος) πολιτικός λόγος διαβεβαίωνε ότι «λεφτά υπάρχουν». Τρία χρόνια μετά, ακόμη «δεν υπάρχει σάλιο». Συνέβησαν διάφορα απίστευτα. Προεκλογικά ακούστηκε το αμίμητο σύνθημα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» -κάποιοι ανάγωγοι θα πουν ότι όντως ήταν «επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε», άλλοι εξίσου ανάγωγοι ότι επαληθεύθηκε το δεύτερο ενδεχόμενο. Μετεκλογικά, υπουργοί της κυβέρνησης με το «αριστερόμετρο» ανά χείρας, κραύγαζαν θυμωμένοι «αυτό δεν είναι αριστερό», και τον Δεκέμβριο του 2009, παραμονές της οικονομικής κατάρρευσης, αποφασίζεται να χορηγηθεί έκτακτο επίδομα κοινωνικής αλληλεγγύης ύψους ενός δισ. ευρώ. Η προσφυγή στο ΔΝΤ ανακοινώνεται στο Καστελόριζο, με φόντο βαρκούλες να λικνίζονται. Η αβάσταχτη ελαφρότητα της χρεοκοπίας: «Εδώ καράβια χάνονται, βαρκούλες αρμενίζουν». Αργότερα, ακούγαμε περί πράσινων ομολόγων, ότι οσονούπω η χώρα θα επανερχόταν σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης -στο τέλος του 2011, του 2012 και πάει λέγοντας. Από την άλλη, η αλλοπρόσαλλη «αντιμνημονιακή» περίοδος της ΝΔ, υπάκουε στην ίδια ακριβώς λογική: έχουμε τη λύση στο τσεπάκι, σε ενάμιση χρόνο θα τελειώνουμε με την κρίση, το σέκουελ του Ζαππείου, η ρητορεία της (αόρατης) ανάπτυξης κ.ο.κ.

.

Εν ολίγοις, φθάσαμε στην ουσιαστική χρεοκοπία εντελώς απροετοίμαστοι, δίχως συναίσθηση της πραγματικής κατάστασης και συνεχίσαμε να συμπεριφερόμαστε επί τουλάχιστον ένα χρόνο λες και η επιστροφή στις παλιές ωραίες μέρες είναι ζήτημα μηνών και μικροδιευθετήσεων. Δίχως να παραγνωρίζω το γεγονός ότι ελήφθησαν δύσκολες αποφάσεις και υπήρξαν συγκρούσεις, το zeitgeist της ξεγνοιασιάς, ουσιαστικά εξαχνώθηκε πριν από περίπου έναν χρόνο, όταν παρακαλούσαμε την τρόικα να επιστρέψει, αφού τη διώξαμε. Απόδειξη; Οι μετέπειτα καταιγιστικές εξελίξεις μέχρι τις εκλογές.

.

Το ΔΝΤ έχει επίσης τις δικές του ευθύνες, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Dani Rodrik στην ιστοσελίδα του. Οι προβλέψεις της ανάπτυξης από το ΔΝΤ, ήταν υπερβολικά αισιόδοξες. Τον Απρίλιο του 2010, η προβολή για το 2011 έδειχνε μείωση 2,1%, τον Οκτώβριο του 2010 αυξήθηκε σε 2,6%, τον Απρίλιο του 2011 σε 3% και τον Οκτώβριο του 2011 σε 5%. Τελικά, η πραγματική συρρίκνωση για το 2011 ήταν 6,7%. Το ΔΝΤ δικαιολογείται ισχυριζόμενο ότι δεν υλοποιήθηκαν οι συμφωνηθείσες «δομικές αλλαγές». Μόνο που αυτό είναι μέρος του προβλήματος. Ο σχεδιασμός ενός προγράμματος που βασίζεται σε υποθέσεις ότι θα υπάρξουν «μαγικά και μεγάλα κέρδη» στην παραγωγικότητα με την απελευθέρωση των επαγγελμάτων και την ευλυγισία στην αγορά εργασίας, είναι προβληματικός. Το «σημαντικό μάθημα», συμπεραίνει ο Dani Rodrik, είναι ότι οι οικονομολόγοι πρέπει να κάνουν καλύτερα τη δουλειά τους και «όταν τα προγράμματα δεν συμφωνούν με την πραγματικότητα, να το λένε δυνατά και ξεκάθαρα».

.

Το καθ’ ημάς παράδοξο του Φέρμι

.

Ο διάσημος πυρηνικός φυσικός Ενρίκο Φέρμι ρώτησε κάποτε τη συντροφιά του, πώς είναι δυνατόν, ενώ θεωρείται πολύ πιθανή η ύπαρξη εξωγήινων πολιτισμών, να μην υπάρχουν αποδείξεις -απορία που έκτοτε έχει καταγραφεί ως «το παράδοξο του Φέρμι». Είναι άγνωστο αν αυτό το παράδοξο λύθηκε σε εκπομπές του «Αθέατου κόσμου», στις οποίες κάποιοι διαβεβαίωναν πως ιδίοις όμμασι είχαν παρακολουθήσει εξωγήινους να κόβουν βόλτες στην Πάρνηθα ή τη Βουλιαγμένη. Ούτως ή άλλως, παραμένει αναπάντητη η σύγχρονη ελληνική εκδοχή του παραδόξου: πώς είναι δυνατόν, ενώ θεωρείται τόσο αυτονόητη η ανάγκη για ένα εναλλακτικό οικονομικό σχέδιο, να μην έχει διατυπωθεί μέχρι σήμερα απολύτως κανένα στοιχειώδους σοβαρότητας; Στοιχειώδους σοβαρότητας με την έννοια να μη φορτωθεί η χώρα με πολλαπλάσια βάρη από τα σημερινά. Δύο τινά: ή δεν υπάρχει τέτοιο σχέδιο, ή είμαστε, τουλάχιστον προς το παρόν, ανίκανοι να το διατυπώσουμε.

.

Τούτο το παράδοξο θα έχει την τιμητική του τις επόμενες μέρες, όταν θα κατατεθούν προς ψήφιση τα εξαιρετικά επώδυνα μέτρα του νέου πακέτου. Κάθε βουλευτής έχει φυσικά το δικαίωμα να ψηφίσει κατά συνείδηση. Ωστόσο, υπάρχει ένα ζήτημα προσωπικής και πολιτικής «εντιμότητας» (σε εισαγωγικά προς αποφυγή παρεξηγήσεων). Το επιχείρημα «καταψηφίζω τα μέτρα», διότι «χειροτερεύουν τα πράγματα», διότι «οδηγούν σε αδιέξοδο», διότι «εξαθλιώνουν την κοινωνία», διότι «βαθαίνουν την ύφεση», είναι μεν σεβαστό, αλλά δεν αρκεί. Πρέπει να πεις τι θα μπορούσε να γίνει. Το τεστ είναι απλούστατο. Αν ήσουν στη θέση του Σαμαρά (Βενιζέλου, Κουβέλη, Στουρνάρα) τι θα έκανες; Όχι γενικά και αόριστα. Όχι ανούσιο μπλα-μπλα. Όχι θα πατάξω τη φοροδιαφυγή, θα συντρίψω τη γραφειοκρατία, θα εξαφανίσω την παραοικονομία -αν είχαμε τέτοιο κράτος, δεν θα είχαμε χρεοκοπήσει. Τι θα έκανες, λοιπόν, λαμβάνοντας υπόψη ότι στον ίδιο διοικητικό μηχανισμό θα στηριζόσουν για τη διαμόρφωση προτάσεων και την υλοποίησή τους, με λίγο-πολύ του ιδίου επιπέδου συμβούλους θα μίλαγες, τις ίδιες μελέτες θα συμβουλευόσουν, την ίδια τρόικα θα είχες απέναντι; «Εντιμότητα» σημαίνει ότι, αναγνωρίζοντας τους περιορισμούς μέσα στους οποίους κινούμαστε, αποφασίζουμε ότι μπορούμε να κάνουμε το Α ή το Β, δίχως (ιδιοτελή ή μη) άλματα στη σκέψη μας, κοντολογίς, ότι έχουμε συνείδηση των σημερινών μας δυνατοτήτων, των ορίων μας.

.

Η χώρα πρέπει να κρατηθεί όρθια, πατώντας πάνω στη λογική. Για τους βουλευτές της συγκυβέρνησης (τα άλλα κόμματα περιγράφουν πώς είναι το αθέατο εναλλακτικό σχέδιο) η υπερψήφιση των μέτρων είναι μονόδρομος. Με πλήρη επίγνωση ότι πρόκειται -δυστυχώς, για πολλοστή φορά- για αναγκαία, αλλά όχι και ικανή συνθήκη προκειμένου να βγει η χώρα από την κρίση. Αναγκαία, διότι ειδάλλως καταρρέουμε^. όχι όμως και ικανή, διότι, λόγω του έντονου υφεσιακού τους χαρακτήρα, η σωρευτική συρρίκνωση του ΑΕΠ ενδέχεται να φθάσει το 30% -ο Paul Krugman έγραψε τον Μάιο του 2010, αν θυμάμαι καλά, για απαραίτητη εσωτερική υποτίμηση της τάξεως του 30%! Συνεπώς, δίχως παράταση της προσαρμογής, αναδιάρθρωση του χρέους και ενέσεις αναπτυξιακού χαρακτήρα, το πρόγραμμα θα αποδειχθεί τεχνοκρατική πιρουέτα. Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι μη επαρκής συνθήκη, διότι -είτε με πακέτα μέτρων, είτε χωρίς, είτε με ευρώ, είτε με δραχμή- η χώρα πρέπει να αλλάξει: πρέπει να υλοποιηθούν διαρθρωτικές αλλαγές, να αντιμετωπιστούν παθογένειες δεκαετιών, να υπάρξει στροφή στην παραγωγή, να συνειδητοποιήσουμε ότι ο δημόσιος και ο ιδιωτικός (ναι, ο ιδιωτικός) τομέας ή θα εκσυγχρονιστούν συγχρόνως ή ματαιοπονούμε.

.

Ορθός λόγος και αυτοσεβασμός

.

Είναι άγνωστο το νέο πνεύμα που θα επικρατήσει στην κοινωνία. Από τη μια φαίνεται να εξαπλώνεται η απαισιοδοξία και η ηττοπάθεια («δεν αντέχουμε άλλο», «ξεπεράστηκαν τα όρια», «δεν φαίνεται φως από πουθενά», «η δραχμή δεν είναι καταστροφή»), την οποία ορισμένοι επενδύουν με αντιστασιοστραφή ρητορεία (μας «ταπεινώνουν», συνομιλούμε με «υπαλλήλους» κ.ο.κ.). Από την άλλη, ενισχύονται ο εξτρεμισμός και ο λαϊκισμός. Είναι ανησυχητικό, λόγου χάρη, το γεγονός ότι με μεγάλη ευκολία γίνεται αποδεκτή η Χρυσή Αυγή και οι μπρατσαρόμυαλοί της -οι οποίοι παρεμπιπτόντως έφθασε η ώρα να αρχίσουν να συνετίζονται, να καταλάβουν δηλαδή ότι οι «τσαμπουκάδες» τους σε μια ευνομούμενη πολιτεία έχουν κόστος.

.

Δυστυχώς, όλα πρέπει να γίνουν παράλληλα. Το πολιτικό σύστημα (το οποίο δεν είναι και από τα καλύτερα στον κόσμο) πρέπει ταυτόχρονα να διαχειριστεί λίαν επώδυνα μέτρα, να υλοποιήσει μεταρρυθμίσεις έχοντας απέναντι εδραιωμένες αντιλήψεις και συμφέροντα, και να διεκπεραιώσει πειστικά την αυτοκάθαρσή του. Δεν είναι καθόλου εύκολα αυτά. Ο Κ. Καραμανλής πέταξε λευκή πετσέτα. Ο Γ. Παπανδρέου πέταξε επίσης λευκή πετσέτα. Έγιναν δύο απανωτές εκλογικές αναμετρήσεις, που έφεραν τα πάνω κάτω. Συμπέρασμα: το μόνο που δεν χρειαζόμαστε σήμερα είναι πολιτική αστάθεια.

.

Η κεντροαριστερά έχει βαρύ φορτίο στους ώμους της. Πρέπει να κρατήσει ζωντανό τον ορθολογισμό στη χώρα. Να μην την αφήσει να κατρακυλήσει στην ηττοπάθεια και την απαισιοδοξία, στον σκοταδισμό και τη μισαλλοδοξία, στον πολιτικό χουλιγκανισμό και τον εκβαρβαρισμό, στον λαϊκισμό και τον εξτρεμισμό. Να μην επιτρέψει να παραδοθούν βορά στον ανορθολογισμό θεσμοί, αξίες και πολιτισμός. Να πει ευθαρσώς τη σκληρή αλήθεια, την οποία εκ των πραγμάτων πάμπολλοι έχουν ήδη κατανοήσει: δεν είμαστε τόσο πλούσιοι όσο πιστεύαμε μέσα στην παραζάλη της ανεμελιάς της περιόδου των δανεικών και των ψευδαισθήσεων της εσαεί ευημερίας^. θα χρειαστεί χρόνος και πολύς, ατομικός και συλλογικός κόπος, για να οικοδομηθεί μια βιώσιμη οικονομία και μια κοινωνία ουσιαστικής αλληλεγγύης και δικαιοσύνης^. και μόνον έτσι θα ανακτήσουμε τον αυτοσεβασμό μας και, συνεπώς, θα ξανακερδίσουμε τον σεβασμό των άλλων.

.

Η διαμόρφωση ενός τέτοιου πνεύματος στην κοινωνία, με ό,τι προφανώς συνεπάγεται πρακτικά για τη διακυβέρνηση της χώρας, είναι υπεραρκετός raison d’etre της κεντροαριστεράς. Και αν η ΔΗΜΑΡ πασχίσει να κρατήσει ζωντανό τον ορθό λόγο (και την κοινή λογική που τείνει να εξελιχθεί σε αγαθό εν ανεπαρκεία), θα δικαιωθεί πλήρως η συμμετοχή της στην κυβέρνηση. Ίσως κάποιος αντιτείνει ότι αυτά δεν είναι «αριστερά». Πιθανόν. Αρχίζοντας η κουβέντα, όμως, θα πρέπει να ξεκαθαριστεί αν είναι σωστά ή λάθος, επαρκή ή ανεπαρκή, εύκολα ή δύσκολα, επείγοντα ή όχι. Και, αν μείνει χρόνος, μπορεί να ειπωθούν δυο λόγια και για την ιδεολογική τους διάσταση.

.

Υ.Γ. Υπάρχει κάποια λεπτή διαφορά, που δεν τη βλέπω, ανάμεσα στο αριστερό «άντε γ… σύντροφε Κουβέλη», το δημοσιογραφικό «σφουγγαρίστρες» της διαπλοκής και το φασιστοειδές «να καεί το μπ… η Βουλή»;

.

.

.

*Ο Κ. Π. Αναγνωστόπουλος είναι Καθηγητής ΔΠΘ, Πρόεδρος-Γενικός Διευθυντής ΕΙΕΑΔ (Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού).