Δυσχερέστερη των παρεκβάσεων είναι η επάνοδος. Αποτελεί διαρκές αλλά σχεδόν πάντα χιμαιρικό αίτημα κάθε Νέκυιας. Που άλλοτε αυτές τις λέμε Οδύσσειες. Καμιά φορά Βίους. Smarrita via. Ίσιο δρόμο πού να (ξανά)βρεις! Τελικά πλέκουμε το σύνολο του ιστού απαρνούμενοι αυτό που αποδιώχνουμε στην αναζήτηση του πάλαι ορθού, στην ανέγερση, στην αποκατάσταση: καθοδόν οι διηγήσεις, τα έθνη, οι έρωτες ακόμη. Ιστορίες για να πιαστούμε από το αρχικό νήμα. Μοτίβα μήπως και μας «κάτσει» το θέμα.
Έτσι κι εγώ. Με το 22. Να ξαναπιαστώ. Γιατί δεν είναι μόνον η εθνοκαθαρτική πτυχή που επισημαίνει τις συνάφειές του με το κράτος Ελλάδα και με τη νεοτερική κρατική θέσμιση εν γένει. Συμφύρονται καθοριστικά, αν και απέχουν από τη δομική πρόσληψη των γεγονότων, κυρίως των συνεπειών και των απηχήσεων της Καταστροφής (όρος ισορροπημένος, συναισθηματικός, και ακριβώς λόγω ισορροπίας υποκείμενος σε αναθεωρητική αρπάγη) διττά οι διαστάσεις τού θέματος του Ανατολικού ζητήματος και του περιβάλλοντός του μοτίβου τού οριενταλισμού.
Θα εξηγηθώ. Το 22 δεν παύει να σηματοδοτεί τον ουραγό τών πολεμικών γεγονότων τού Α’ ΠΠ, με τη Λοζάνη να φαντάζει την οριστική κατάληξη της οθωμανικής μετεξέλιξης σε εθνική κρατική μορφή υπό τους όρους και τις συνθήκες τού διεθνικού βίου. Στη Λοζάνη οι παραδοσιακοί πρωταγωνιστές τού ανατολισμού ως ρυθμιστές τής διεθνούς τάξης και θριαμβικοί ηπειρωτικοί πανεπόπτες δεν παύουν να είναι παρόντες, πλάι μάλιστα σε έναν από τους βασικότερους φορείς τού αντιειδώλου τής Δύσης, της υπό τη Δύση υποστελλομένης ισλαμικής Ανατολής. Ωστόσο, μια βαρύγδουπη απουσία πληρώνεται σήμερα, με την επανενεργοποίηση-επανάκαμψη του θέματος (εφόσον το ίδιο διατρέχον θέμα /Ανατολικό ζήτημα/ δεν απαξιώνεται πλήρως μετά τον πόλεμο, απλώς παραπίπτει στα μη επείγοντα της ευρύτερης συγκυρίας ώστε να το καλύψει η επιλησμοσύνη). Πρόκειται για τη Ρωσία.
Κατά μέρη. Στο 22 συγκλίνουν και οδηγούν τα φερτά τους μια σειρά από γενεαλογικές για τη Δύση και τις περιόδους της σημαίνοντα φαινόμενα και ελκυστικές σε κοινωνικό και ιστορικό επίπεδο διαδικασίες. Απαριθμούμε και αναλύουμε τη διάχυσή τους στον ιστορικό χρόνο με αφορμή τη Λοζάνη. Στο τέλος θα κάνουμε σούμα αναδιατυπώντας τους όρους του οριενταλισμού υπό την ισχύ ή την ανισχύ σήμερα του Ανατολικού ζητήματος. Στο τρίτο μέρος, πλέον, της παρούσας δοκιμής θα αποτυπωθεί μια προσπάθεια προσέγγισης ανθρώπινων χαρακτηριστικών και των συλλογικών ιδιοτήτων υπό το εκλεκτικό περιεκτικό ιδιώνυμο της προσφυγιάς με την κατά δύναμιν αποφυγή του πειρασμού να οδηγηθούμε σε αποτιμήσεις, που έτσι κι αλλιώς προσβάλλουν την απροσπέλαστη συγχρονία των ίδιων των γεγονότων και βιωμάτων. Τότε θα βρει θέση και η προαναγγελθείσα γλωσσική προσέγγιση, ο περί Γραμματικής λόγος. Έστω:
—ορθός λόγος: η επαναστατική Ελλάδα κλείνει επανεκκινώντας και η νεοφώτιστη νεοτερική Τουρκία αφετηριάζει με την υπογραφή μιας συνθήκης που εξορθολογίζει χωρίς να εκλογικεύει τα όρια εξουσίας και επιδράσεων των δύο εθνικισμών. Για πρώτη φορά από την απαρχή των Νεότερων χρόνων το άτομο από φορέας συμμετοχής και συναίνεσης στο υπό διαμόρφωση νεοτερικό κράτος τρέπεται σε κρατικό κτήμα. Τα αποτελέσματα και τις προεκτάσεις των συναφειών θα ζήσουμε στο Β’ ΠΠ. Η υπογραφή της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων τού Ανθρώπου, η ίδρυση του ΟΗΕ αλλά και η προγενέστερη αναγνώριση της ανάγκης απομείωσης της πλήρους απονοηματοδότησης της έννοιας του πολίτη από τους ίδιους τους υποκείμενους προβολείς και αγωγούς του, μέσω της θέσμισης της θνησιγενούς ΚΤΕ, δεν είναι παρά ουσιώδεις υπομνήσεις τής πυρηνικής πρόσληψης των μεταλλαγών που επισημαίνει η νέα κατάσταση του πολίτη-κρατικού κτήματος. Οι επακόλουθοι φασισμοί και αυταρχισμοί του Μεσοπολέμου μοιάζουν ταιριαστές συνέπειες του ανασχηματισμού τής έννοιας της ισότητας εντός του νεοτερικού κράτους.
Παράδοξο: τον πόλεμο στην τελική του φάση Έλληνες και Τούρκοι διεξάγουν με όρους κάθε άλλο παρά ορθολογικούς, και αναφορές που υπερβαίνουν την καθεαυτήν εθνική φαντασία. Υπεισέρχονται και κυριαρχούν όροι διεκδίκησης ή υπεράσπισης αυτοκρατοριών και πολιτικών φαντασμαγοριών που εκπίπτουν από τα προγράμματα των αρχικών υποκινητών τού πολέμου, είτε ως υπερασπιστών/κατακτητών είτε ως αμυνόμενων/αντεκδικητών (βλ. Βενιζέλο, Ατατούρκ). Η «τελική λύση» με τη μεγαλειώδη υπερισχύ πάνω σε οικονομία και ανθρώπινες ζωές αντλεί περισσότερο από το 1915 ή τη Βάνζεε παρά από τη Βεστφαλία ή ακόμη και τις ίδιες τις Βερσαλίες.
—ουμανισμός-δεσποτισμός: αν και παραμένει μονήρης οποιαδήποτε συζήτηση που δε λαμβάνει υπόψη της τις «ευρωπαϊκότητες» (δηλ. τις επιμέρους ιστορικές και λειτουργικές εκδοχές και «προϋπηρεσίες» που συνθέτουν το οριενταλιστικό μοτίβο, ήδη από την αντωνίνεια περίοδο) πρέπει να τονιστεί πως και η σύμβαση και η συνθήκη της Λοζάνης όσο και η in situ ολόφυρη κατάσταση συντριβής τού 22 κυκλώνει σε ανθρώπινο επίπεδο την πολεμική διάσταση που για τους νεοτερικούς χρόνους μετέθετε τη στρατιωτική (ως πρόταγμα της πολιτικής) διαπάλη σε αγώνα στο πεδίο της «μάχης», ακόμη και αν αυτό ήταν τα αστικά οδοφράγματα. Πλέον ως ανάληψη του Β’ ΠΠ οι άμαχοι τείνουν να μετατραπούν σε ordo gratiae, έστω από την ανάποδη, στο γύρισμα της πολιτικής. Το εμβόλιμο 15 σαφώς παίζει κυρίαρχο προειδοποιητικό ρόλο, όμως είναι η ανάμνηση τόσο του οθωμανικού δεσποτισμού τών μιλέτ όσο και της ελευθερίας τής «καθαρμένης επικράτειας» του νεοτερικού κράτους που έχουν την κεντρική και αναπόδραστη συμβολή στην ανατροπή της προτεραιότητας των μαχών έναντι των επίπλευρων γεγονότων, της βίας επί, κατά και στο όνομα των αμάχων. Η επική Γαλλίδα Μαριάν σφάζει και σφάζεται, δικαιωμένη και στους δύο ρόλους, εφόσον αμφότεροι γίνονται ικανοί να εγείρουν και να καθοδηγήσουν το εθνικό φαντασιακό νομιμοποιώντας το, δηλ. αποκρύπτοντας το κατεξοχήν και καίριο σοβινιστικό και μισανθρωπικό του στοιχείο, με άλλα λόγια παρελκύοντας.
—κράτος και επανάσταση: στη Λοζάνη βρίσκονται εξίσου με τον ηττημένο επίσης τα άλλα δύο μέγα-επαναστατικά κράτη του Διαφωτισμού. Αν η Γαλλική επανάσταση ηττήθηκε όπως η ελληνική στρατιωτικά και πολιτικά όσο πολιτικά με τη μη αρχική σύμπηξη συγκεντρωτικού κράτους, ηττημένη έως τον Εμφύλιό της στάθηκε και η Αμερικανική δημοκρατία, έτσι οι διαμορφωμένες πλέον μετά από τα τελικά τους στάδια (Εμφύλιο, Γαλλογερμανικός και Κομούνα) Δημοκρατίες οδηγούν την Τρίτη στην ολοκλήρωση. Η τελική αναμέτρηση του ελληνικού δεσποτισμού-Μεγάλης ιδέας με την κεκτημένη από το 21 διαφωτιστική ορμή έλαβε χώρα στη Μικρασία με την Πύρρειο νίκη της επαναστατικής υπόστασης του ελληνικού κράτους, εφόσον η Μεγάλη ιδέα συνετρίβη μάλλον ή σχεδόν οριστικά. Σε αντίθεση όμως με τη συνεχή αναδιαμόρφωση των σχημάτων τής Γαλλικής δημοκρατίας, που σήμερα την θέλουν στην Πέμπτη εκδοχή της (πάντα μετά από ολέθρο, βία ή φρίκη) και παρά την εσωτερική αναταραχή καμιά από τις άλλες δύο, ελληνική και αμερικανική, δημοκρατίες δεν ακολούθησε το δρόμο τής διαρκούς ανανέωσης, με αποτέλεσμα λιγότερο ή περισσότερο (χωρίς να υποβαθμίζουμε ούτε τη Μεταπολίτευση ούτε το Νιου Ντιλ) σήμερα να αντιμετωπίζουν το φάσμα της αποκαίνισης, δηλ. της απάλειψης των στοιχείων που θα μπορούσαν να εγγυηθούν επιτυχημένη ανανομιμοποιητική προσαρμογή. Στις ΗΠΑ το πρόβλημα είναι προφανέστερο (και δεν αφορά μόνο στο απαρχαιωμένο εκλογικό σύστημα αλλά στις βαθιές διχοτομήσεις του πολιτικού υποκειμένου, του λειτουργικού έθνους), στην Ελλάδα επίσης εμφανές (απουσία ταξικής κινητικότητας, ρήξη αντιπροσώπευσης, χάσμα φαντασιακού και συμφερόντων μεταξύ των γενεών).
Και το ύστατο νεοτερικό ευρωπαϊκό κράτος Τουρκία παγιώνοντας την πνευματική, οικονομική και ιδεολογική ενδιάμεση απόσταση μεταξύ αυτοκρατορίας και δημοκρατίας παραδέρνει σήμερα εμμένοντας στην ανανταπόδοτη ρύθμιση του 23. Πώς αλλιώς άλλωστε, όταν για τη σύνολη Ευρώπη, περισσότερο βέβαια για τους δύο φίλεχθρους μονομάχους οι προβλέψεις τής Λοζάνης βασίστηκαν σε οικονομικές και δημογραφικές προκαταβολές που όχι απλώς ξεπεράστηκαν αλλά από την αρχή άγγιζαν το χώρο της ευχετικής. Τα έθνη κλήθηκαν να πιστέψουν χωρίς φαντασία και χωρίς πρακτικά ανταλλάγματα. Εξορθολογισμός χωρίς εκλογίκευση. Περισσότερο υπεσχημένη παρά επιδιωκτέα επανάσταση. Νεοτερισμός στο όνομα παράλογων προδιαγραφών.
—δουλεία-ελευθερία: κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί την καταληκτική λοζάνεια επιτυχία, της διαμόρφωσης επιταγμένων και στοχοθεωρημένων πολιτικών υποκειμένων, όπως τα σχετικώς εσωστρεφή πια έθνη τών Ελλήνων και των Τούρκων. Δύο αντίρροπες πτυχές: 1) η σκλαβιά των μειονοτήτων, που παραμένει δακτυλοδεικτούμενη πανευρωπαϊκώς σε Ελλάδα και Τουρκία χωρίς την επίτευξη των σκοπών ενός συγκεντρούμενου κράτους, ούτε καν, ιδίως στην περίπτωση της Τουρκίας (και με αμφισβήτηση ενίοτε στην Ελλάδα: 1936, 1967, 2015) την προσέγγιση του Κράτους Δικαίου, 2) η σκλαβιά τών εθνικά πλειοψηφούντων (βλ. και παραπάνω για την έννοια του «κτήματος»), εφόσον εκτός της ομογενοποίησης που επιβάλλεται από μη ευέλικτες κρατικές οντότητες τα « εσωτερικά κυρίαρχα έθνη» τών «κυρίαρχων εθνών» κατατρύχονται από τις κρατικές τους πατρονείες και την αμεσότητα (=ρηχότητα) του επίσημου, κρατικά διακηρρυσσόμενου πολιτικοϊστορικού ορισμού Τούρκων και Ελλήνων.
Τη διεκδίκηση της μονομέρειας και της πατρονείας ως κανονικής σημασιολογίας τής εθνικής ιδιότητας την είδαμε με τρόπο αλγεινό στη γιουγκοσλαβική κατάρρευση, όταν η ελευθερία έγινε εξουσιαστικότερη και βιαιότερη της δεσποτείας. Το ίδιο επαναλαμβάνεται προωθούμενο βιαίως προς εξαγωγή με το χειρότερο τρόπο στη δήθεν δημοκρατία Ρωσία και τον περίγυρό της.
—έθνος κράτος: μετά τη Λοζάνη δεν είναι το έθνος που υπηρετείται από το κράτος, είναι το κράτος που αντικαθιστά το έθνος, ταυτίζεται και σταθμιαία απορροφά τις σημασίες του. Η μη πολιτική επίτευξη της παγκοσμιοποίησης σε ευχερέστερες συνθήκες και ευτυχείς εποχές προ εικοσαετίας οφείλεται ακριβώς στην εθνικοποίηση του κράτους. Το ελληνικό κούρεμα, επιλογή και επιβολή τού έθνους κράτους Γερμανία απέναντι στην παγκόσμια οικονομία εκφράζει με τον ενδεικτικότερο τρόπο την τρομακτική ισχύ των κρατών-εθνών όπως θα έπρεπε να τα ονομάζουμε πλέον.
—κέντρο-περιφέρεια: η ελληνοτουρκική διαμάχη ως απόληξη τού Α’ ΠΠ και οριστική του κλίση, με ό,τι παραπάνω ή στη συνέχεια σχολιάζουμε, αποδεικνύει τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος εφαρμογής και μετεξέλιξης των μορφών επιβολής της νεοτερικότητας από το κέντρο στην περιφέρεια. Από τον Επταετή ο παγκόσμιος περίγυρος αποτέλεσε τροφή και επείσακτος διαλλάκτης της νεοτερικής επικράτησης. Αποτέλεσμα αυτού ήταν και η εμφάνιση πολλών νεοτερικών κρατών, και δη του πρώτου στον Νέο Κόσμο. Η Γαλλία επανεπικέντρωσε εκείνο που από την αρχή του υπήρξε ο Διαφωτισμός, μια επίκεντρη και κεντρομόλος επιμορφωτική κοσμογονία, η οποία όμως παρασύρθηκε από τις εσωτερικές ευρωπαϊκές εξελίξεις λόγω της πολλαπλότητας των αντινομιών τής δύναμης και της παράδοσης των ευρωπαϊκών κρατών. Η εισαγωγή τού επιτακτικού θέματος του Ανατολικού ζητήματος και η αναπόφευκτη επίδραση των οριενταλιστικών μοτίβων μετέθεσε την ίδια την νεοτερική επεξεργασία στην περιφέρεια. Έτσι έννοιες της νεοτερικότητας ήδη από την Ελληνική επανάσταση αναδιαμορφώνονται σημασιολογικά έκκεντρα, για να φτάσουμε να καθορίζουν την νεοτερικότητα οι εξελίξεις στην παγίωση των νομιμοποιητικών κυβερνητικών θεσμών εξουσίας σε Ελλάδα Τουρκία. Κανείς δεν εκπλήσσεται πως στα τέλη της νεοτερικότητας την ανανοηματοδοτική πτυχή την συναντούμε όχι στην κεντροδυτική Ευρώπη, τη μεταψυχροπολεμική, αλλά στα Βαλκάνια, με τα τρομερά γεγονότα τής Βοσνίας και του Κοσόβου.
—πλουραλισμός/ενότητα-ομογενοποίηση/κοινότητα: η κεντρική ιδέα των Μεγάλων επαναστάσεων του Διαφωτισμού (ασχέτως των αντίρροπων αποτελεσμάτων που επεισήγαγαν) ήταν η πολιτική ενότητα μέσω του πλουραλισμού, ο οποίος εξασφάλιζε την ανανέωση του έθνους, την ευρωστία τής οικονομίας. Στη Λοζάνη το έθνος ως τοπική κοινότητα ή Λεβιάθαν καταπίνει τις πολυμορφίες, για να επιβάλλει μια μακράς διαρκείας επίπονη διαδικασία πολλαπλής και ανανεούμενης ομογενοποίησης εις όφελος του εθνικοποιημένου κράτους.
—διεθνικότητα-τοπικότητα: ακόμη και στην εποχή των Ναπολεόντειων ή με ταλαντεύσεις στον Κριμαϊκό η τοπικότητα καθοριζόταν από τις ανάγκες και τις προτεραιότητες των διεθνικών ιεραρχήσεων ή καταναγκασμών. Μετά τη Λοζάνη, και μάλιστα με τη λήξη ενός παγκόσμιου πολέμου στο όνομα ενός τοπικού βαλκανικού επεισοδίου, η τοπικότητα επισύρει την αναταραχή και την ενεργοποίηση των εξελίξεων σε διεθνικό/παγκόσμιο επίπεδο. Ο Β΄ΠΠ δεν είναι παρά διεθνοποιημένες τοπικότητες εν πλοκή, αυτός που ζούμε ξεκινά από τις παράλογες απαιτήσεις μιας παγκόσμιας δύναμης σε διμερές, τοπικό πλαίσιο.
—στρατιωτική ισχύς-πολιτική: ποτέ άλλοτε παρά από τη Λοζάνη, και πράγμα που θα φανεί στο Β’ ΠΠ, όταν θα ξεπεραστεί η δύσκολη πρώτη φάση υπεροχής των ολοκληρωτισμών έναντι των ολιγάριθμων εναπομεινάντων κρατών αντιπάλων τους στην Ευρώπη (μόλις δύο, ΗΒ και Ελλάδα), δε μεταφέρεται το πρωτείο στην αντιπαράθεση ισχύος από τη στρατιωτική προς την πολιτική ισχύ. Η ουκρανική αντοχή δείχνει σήμερα ακριβώς αυτό.
—οικονομικός ανταγωνισμός-χρονολογικοί δεσμοί/αυτοαναφορικό υπόβαθρο: οι οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες διαμόρφωσαν και επέτειναν το πεδίο προσαρμογής του νεοτερισμού όπως επιδιώχθηκε στις δυτικές κυρίως κοινωνίες. Μετά τον Α’ ΠΠ και με συμβολική τη σύνολη ρύθμιση της Λοζάνης η συγχρονική αυτή διάσταση εγκαταλείπεται και επιστρέφουν αναμορφωτικά προσδιορισμοί ταυτότητας που αντλούν από τη διαχρονία και την εσωστρέφεια, δηλαδή την «Ιστορία».
—συλλογική αναφορικότητα-ατομικό φαντασιακό: το μεγάθεμα της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών οφείλει να εξεταστεί υπό το πρίσμα της καταναγκαστικής προσχώρησης του ατομικού φαντασιακού στη συλλογική αναφορικότητα του κράτους-έθνους: ο πολίτης δεν ανήκει φυσικά στον τοπάρχη/αριστοκράτη ή τον ηγεμόνα, όπως συνέβαινε με τον υπήκοο στην προνεοτερική περίοδο, είναι συνεταίρος του νεοτερικού κράτος, μέλος τού «έθνους» υπό τον όρο όμως της υπαγωγής σε συγκεκριμένη ταυτότητα. Πρόκειται για συνειδησιακή νομιμοφροσύνη.
—κανονικοποίηση-εξαιρετισμός: από την ανάδειξη του συγκεντρωτισμού σε κύριο αίτημα το νεοτερικό μόρφωμα δεν περιορίζεται στην επιείκεια προς την εξαίρεση αλλά στον 20ό αι. κατηγοριοποιεί την εξαίρεση ως τουλάχιστον ισοδύναμο παράγοντα με την κανονικότητα. Αντί να την εντάσσει ή να την κανονικοποιεί, την αναδεικνύει σε αναγκαία καθεαυτήν μορφή. Συγκυβερνά μαζί της, ώστε στις προσδοκίες κάποιων, των εθνολαϊκιστών, κάθε εξαίρεση να θεωρείται θεμιτή και κανονικότερη των κανόνων.
Σήμερα, οριενταλισμός και Ανατολικό ζήτημα αποδεικνύουν το δόκιμο της θέσης τού Φουκουγιάμα. Ότι η Ιστορία έχει τέλος ή αυτό επιχωριάζει. Δηλ. ότι η νεοτερική διαδικασία, η γενετική εξέλιξη που οδήγησε στο νεότερο κράτος φτάνει στο τέλος της ή μπορεί να έχει τέλος. Να το πούμε αλλιώς: το νεότερο κράτος και οι συνάφειες του κόσμου που το περιβάλλει, η «δυτικότητα» είναι δυνατόν τόσο να αποτελέσει παρελθόν, να υπερκεραστεί από έναν νέο δεσποτισμό: Όσο είναι επίσης δυνατόν να μετεξελιχθεί απαρτιούμενο (να «τελειωθεί») σε νέα παγκοσμιότερη και πιθανόν ελπιδοφόρα για την Ελευθερία και τη Δικαιοσύνη μορφή. Αν η Δύση πάψει να ξεχωρίζει την Ανατολή, αν αποεθνικοποιηθούν τα κράτη έθνη, αν το Ανατολικό ζήτημα λάβει νέα μορφή με τη συντριβή τής Ρωσίας, την ήττα τής Κίνας, την τουλάχιστον οικονομική ενοποίηση της Δύσης και αποκτήσει νέο περιεκτικό κίνητρο όπως η επιβίωση του πλανήτη, η επέκταση της ανθρωπότητας, ο εκδημοκρατισμός των Ρωσιών και των Κινών, πολλαπλότητας που πρέπει να προκύψει από την υποχρεωτική για την ευτυχή μοίρα τού πλανήτη επικράτηση της Ανθρωπινότητας έναντι του μίσους, τότε ζούμε τις μέρες τής Αποκάλυψης, καθώς τα Φώτα θα ανάψουν πάλι. Αλλιώς Ρωσία.