Με όλο το σεβασμό στους τόνους μελάνι και στους ατέλειωτους συλλογισμούς για το παρόν και το μέλλον της αριστεράς, θα θέλαμε να προσθέσουμε την άποψή μας για ό,τι θεωρούμε μοχλό εξέλιξης του κεντροαριστερού χώρου. Δεδομένου ότι η ποιότητα της πολιτικής είναι το ασανσέρ που ανεβοκατεβάζει την ευδαιμονία κάθε λαού και όλα τα έθνη έχουν βιώσει ψηλά και χαμηλά πατώματα, η ιστορία έχει τον πρώτο λόγο να απαντήσει για την αντοχή των πολιτικών θεωρημάτων.
Ασφαλώς τα μεγέθη που έκριναν τα μεγάλα γεγονότα σε όλον τον κόσμο, ήταν το στρατηγικό όραμα και η πολιτική που το υπηρέτησε. Τα άλματα, ωστόσο, οδηγήθηκαν από ικανούς και χαρισματικούς ηγέτες, όσο αντιστοίχως οι πτώσεις από ανεπαρκείς και διεφθαρμένους. Την ανάγκη για μια συλλογική ηγεσία του κόμματος, η οποία αποφασίζει δημοκρατικά την πολιτική της και εκλέγει τον ηγέτη της, την ανέδειξε η αριστερά, μαζί με τη νέα δομή πού έδωσε στο κόμμα.
Ουσιαστικά, τα σημερινά κόμματα, και όχι μόνο της αριστεράς, χτίστηκαν σε μικρότερες ή μεγαλύτερες παραλλαγές και διαφορές, στη βάση του γνωστού «δημοκρατικού συγκεντρωτισμού», του οποίου αρχιτέκτονας ήταν ο Λένιν. Την εξουσία αναλαμβάνει η εκλεγμένη κεντρική επιτροπή που εκλέγει τον γραμματέα ή πρόεδρο, η οποία έχει και τον τελευταίο λόγο για κάθε απόφαση, ανάμεσα σε δύο συνέδρια.
Πόσο λειτούργησαν και έπαιξαν το ρόλο τους τα συλλογικά όργανα; Πόσο μπόρεσαν να εμποδίσουν λάθη και στρεβλές πορείες, να σώσουν λαούς και να πλαισιώσουν δημοκρατικά και αποτελεσματικά την «ενός ανδρός (προσώπου) αρχή»;
Στις μονοκομματικές «λαϊκές δημοκρατίες», κατόρθωσαν την προβλεπόμενη δικτατορία, όχι όμως του προλεταριάτου και ούτε καν της συλλογικής ηγεσίας, αλλά του γραμματέα. Εφ’ όσον είχε στον έλεγχό του το κράτος, ουδείς μπορούσε να αντισταθεί πλέον στην μοναρχία του. Η κεντρική επιτροπή έγινε μηχανισμός τής εξουσίας του και αυτοαναιρέθηκε ως συλλογικό όργανο. Το κόμμα που σχεδιάστηκε να υπηρετήσει ένα συγκεκριμένο πολιτικό όραμα, ακύρωσε το όραμα, και αυτοακυρώθηκε.
Και σε συνθήκες πολυκομματικής αστικής δημοκρατίας, τι απέδωσε αυτή η κομματική οργάνωση;
Συνήθως αρχηγούς, προέδρους και γραμματείς, που έστησαν την αυλή τους στα μέτρα τους, όχι μόνο πολιτικά, που είναι απαραίτητο, αλλά και οργανωτικά, λειτουργώντας σαν φράξια μέσα στο κόμμα τους. Η κεντρική επιτροπή, το συλλογικό όργανο, εύκολα γίνεται κατά πλειοψηφία, προεδρικό όργανο, διότι η εξουσία έχει τη δική της μέθη, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η δε βάση, δεν μπορεί να εμποδίσει πολιτικές κατηφόρες, θα ξαναμιλήσει σε μερικά χρόνια. Δεν μπορεί να αποτρέψει μικρά ή μεγάλα λάθη. Μπορεί μόνο να τα κρίνει, κι αυτά και τα στελέχη και τον πρόεδρο, στο επόμενο συνέδριο. Αλλά τι θα είναι ως τότε η οργανωμένη βάση; Ποιος εγγυάται ότι δεν θα έχει πια αλλοτριωθεί και δεν θα έχουν τον πρώτο λόγο οι προσωπικές πολιτικές, μέσα από αλυσίδες αλληλοϋποστήριξης και προσωπικών συναλλαγών; Κανένας, πλην της τύχης να έχει έναν φωτισμένο, άξιο και ηθικό ηγέτη. Ο κομματικός θεσμός, πάντως, επιτρέπει και διευκολύνει το αντίθετο. Είναι ελλιπής, ανεπαρκής και χρειάζεται ανανέωση και αναπροσαρμογή.
Ο όποιος θεσμός, πόσο μάλλον ένας τόσο σοβαρός για την τύχη των λαών, οφείλει να βασιστεί σε έγκυρες και επιστημονικές εκτιμήσεις για την φύση του ανθρώπου. Η υπόθεση ότι εκείνος που σήμερα αγωνίζεται για το συλλογικό συμφέρον, θα είναι ίδιος και αύριο, δεν αποδείχτηκε. Διέψευσε μεγάλους πολιτικούς και μεγάλους φιλόσοφους. Όταν κατέχει κάποιος την εξουσία, τότε η δόξα και το χρήμα, έχουν την ίδια πιθανότητα, αν όχι μεγαλύτερη, να του αλλάξουν μυαλά και στρατόπεδο.
Δεν είναι ελληνικό το φαινόμενο να μετατρέπουμε το κόμμα, σε κομμάτι πίτας. Είναι πασίγνωστα παγκόσμιο. Η ανάγκη να εμποδιστεί κάποτε ο φαύλος κύκλος που παρατηρείται σε όλον τον κορμό της ιστορίας, όπου οι επαναστάσεις καταλήγουν σε καθεστώτα και οι πρόοδοι σε οπισθοδρομήσεις, μας πιέζει να στραφούμε και να επανεξετάσουμε το κόμμα ως αίτιο και όχι ως αιτιατό της πολιτικής ποιότητας.
Η εποχή που το κόμμα οργάνωνε το στρατό για την τελική επίθεση στον καπιταλισμό, έχει παρέλθει. Δεν υπάρχει αντικαπιταλιστικό θεώρημα που θα στηρίξει την βίαιη ανατροπή του, εφ’ όσον δεν υπάρχει σοσιαλιστικό θεώρημα που να απαντάει πειστικά ότι μπορεί να υπηρετήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα που διεκδικεί ο εργαζόμενος. Η λενινιστική φόρμα κρίθηκε από την ιστορία και η βόρεια Κορέα είναι το σύγχρονο λείψανο που μας επιβεβαιώνει την αποτυχία του. Δεν είναι δυνατόν να ανανεωθεί η αριστερά με ένα εργαλείο που κατασκευάστηκε για ένα παλιό, διαφορετικό και αποτυχημένο μοντέλο διακυβέρνησης. Οφείλει να διατυπώσει ένα νέο θεώρημα για το κόμμα και τη λειτουργία του κι αυτό είναι κατά τη γνώμη μας το κλειδί για τη νέα αριστερά. Αυτό θα κρίνει και την πορεία της και το είδος της κοινωνίας που επαγγέλλεται. Η αναδιαμόρφωση δε του κόμματος, εμπεριέχει και την προοπτική να αναβαθμίσει το σύνολο της πολιτικής.
Ένα ταξικό κόμμα που έχει ως αρχή την βελτίωση της μοίρας τού εργαζόμενου σε όλα τα επίπεδα, κάτω από οποιοδήποτε θεώρημα που δεν περιλαμβάνει βία και δικτατορία, για να παραμείνει ζωντανό στους στόχους του, να τους εξειδικεύσει, να τους προωθήσει και να τους διαφυλάξει, πρέπει να βασιστεί στο σύνολο των οργανωμένων μελών του. Να αξιοποιήσει και να αξιοποιηθεί δυναμικά από την οργανωμένη βάση του. Τα στοιχεία που θα της δώσουν αυτή την ικανότητα και εξουσία, είναι τα εξής δύο: Το ένα, είναι το είδος της δράσης που θα αναλάβει και το άλλο η ουσιαστική διευρυμένη συμμετοχή των μελών σε όλες τις αποφάσεις.
Το είδος της δράσης, οφείλει να προσαρμοστεί στις πολιτικές επιλογές της νέας αριστεράς, να είναι δημιουργικό. Το μεταρρυθμιστικό κίνημα έχει πια το λόγο, τον πρώτο λόγο, στο είδος της ταξικής πάλης που επιτρέπουν οι παρούσες συνθήκες. Στοχεύει σε επί μέρους μικρές και μεγάλες ρήξεις, αλλαγές, βελτιώσεις και κατακτήσεις, μαζί με ταξικούς συμβιβασμούς και συνεργασίες, όπου χρειάζεται. Το σύνολο της οργανωμένης βάσης μπορεί και πρέπει να ενεργοποιηθεί ανάλογα και αντίστοιχα. Να διαμορφώσει και να σχεδιάσει στέρεες προτάσεις που θα διεκδικούν και θα πετυχαίνουν τη βελτίωση της θέσης του πολίτη σε όλα τα επίπεδα. Το σύνθημα που αρχίζει με όχι, χωρίς να ξέρει τι σόι πράμα είναι το ναι, αφήνει αδιάφορους τους πολίτες και εκτεθειμένη την αριστερά σε αδιέξοδα. Το γενικό σύνθημα, επίσης, που δεν εξειδικεύει και δεν αποδεικνύει στην πράξη τη συνέπειά του, μπορεί να το ξεστομίζει, ίδιο κι απαράλλαχτο, ο αρχιεπίσκοπος, ο δεξιός κι ο αριστερός, και να μη σημαίνει τίποτα απολύτως.
Η εφικτή πρόταση που θα εμπνεύσει τον πρόθυμο και πρωτοπόρο πολίτη να συμμετάσχει και η οποία θα καταλήξει σε αποτέλεσμα, είναι, θεωρούμε, το πρώτο απαραίτητο συστατικό που θα κρατήσει ζωντανή και δημιουργική μια οργάνωση. Η ενεργοποίηση των μελών ενός κόμματος, δεν υπακούει με αυτοματισμό σε αποφάσεις της ηγεσίας όταν αυτές δεν έχουν επαφή με τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας και κοινό παρανομαστή το ήθος της έντιμης αλληλεγγύης.
Ο πολιτισμός, η ποιότητα της καθημερινής ζωής, η οικολογική άμυνα και δημιουργία, ο συνδικαλισμός που διεκδικεί χωρίς το κλαδικό συμφέρον να υπερβαίνει το γενικό, καθώς και η συμμετοχή σε πολιτικές διεκδικήσεις, είναι ευρείες επιλογές, ικανές να κινητοποιήσουν τις κομματικές δυνάμεις. Στην αντίθετη περίπτωση, οι μονοδιάστατες συγκρούσεις και οι σκέτες ηγετικές πολιτικές εξαγγελίες, αδρανούν μοιραία την οργανωμένη βάση. Τον κενό χώρο της αδράνειας, τον καταλαμβάνουν οι προσωπικές αντιθέσεις και η ματαιοδοξία. Το κόμμα μετατρέπεται σε λέσχη που φλυαρεί και μαγειρεύει τη διανομή της εξουσίας των μελών του και σε άθροισμα αλληλομισούμενων παραγόντων και μισητών από τον κόσμο. Τα κομματικά και πολιτικά στελέχη που δεν καταξιώνονται και δεν αναδεικνύονται από την δράση τους στην κοινωνία, προωθούνται από εκείνους που ραδιουργούν καλύτερα μέσα στο κομματικό μαντρί. Εν πολλοίς, σε ένα αδρανές κόμμα, οι πιθανότητες δείχνουν τους χειρότερους, ενώ οι καλύτεροι παροπλίζονται ή φεύγουν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το κόμμα και την κοινωνία που διαμορφώνεται από την πολιτική του. Είναι νομίζουμε ολοφάνερο ότι το πολυπόθητα ζωντανό κόμμα, εξαρτάται από τη συνάφεια δράσης και πραγματικής ανάγκης της κοινωνίας. Αυτό ακριβώς θα καθορίσει αν θα υπάρχει δράση ή αδράνεια. Το επόμενο σημαντικό συστατικό στοιχείο που θα προδιαγράψει την ζωντανή υπόσταση του κόμματος, είναι η καταστατικά κατοχυρωμένη συμμετοχή της οργάνωσης στο σύνολο των αποφάσεων. Η αναβάθμιση της εσωτερικής δημοκρατίας, θα αποτρέψει την κυριαρχία των μηχανισμών και θα προσδώσει κύρος στους ηγέτες, ή θα τους διορθώσει και θα αποτρέψει να εκφυλίσουν την πολιτική που έχουν εξαγγείλει, ή θα τους καθαιρέσει. Ταυτόχρονα, κι αυτό είναι μείζονος σημασίας, θα διευρύνει και θα ενισχύσει τους λόγους συμμετοχής και μαζικοποίησης.
Η ατζέντα της πολιτικής είναι μεγάλη και δεν είναι δυνατόν να αναλύσουμε λεπτομερώς σε ένα άρθρο την μορφή και την έκταση μιας συμμετοχικής δημοκρατίας του κόμματος. Θα επιχειρήσουμε ωστόσο να την σκιαγραφήσουμε. Με τον όρο να μην εμποδιστεί ή έγκαιρη παρέμβαση στις εξελίξεις που τρέχουν και στις οποίες ο πολιτικός φορέας οφείλει να είναι παρών ή να προηγείται με πρωτοβουλίες, μπορούμε να δείξουμε τρία επίπεδα στα οποία μπορεί να είναι συμμετοχική η βάση.
Στο πρώτο θα κατατάξουμε εκείνες τις αποφάσεις που θα είναι απόλυτα δεσμευτικές. Πλην της οπωσδήποτε εκλογής κομματικών οργάνων, μπορούν να ενταχθούν κι άλλα ζητήματα, όπως για παράδειγμα η εκλογή υποψηφίων για όλα τα δημόσια αξιώματα, ο σχεδιασμός των τοπικών και πολιτιστικών δράσεων και η εκλογή των στελεχών που θα εκπροσωπούν την οργάνωση σε κάθε είδος σχετικού φορέα. Το δεύτερο είναι οι δεσμευτικές προτάσεις προς την ηγεσία, από τις οποίες υποχρεωτικά θα επιλέγει. Π.χ., για την υποψηφιότητα των βουλευτών, για θέματα γενικής πολιτικής που επηρεάζουν τις τοπικές κοινωνίες και άλλα που απευθύνονται σε επιμέρους εργασιακούς χώρους. Το τρίτο είναι η διατύπωση άποψης για όλες τις άλλες κεντρικές πολιτικές, στις οποίες η ηγεσία θα είναι υποχρεωμένη να απαντήσει προς τη βάση άμεσα. Σ’ αυτό, πρέπει να προστεθεί και η δυνατότητα βέτο της οργάνωσης, σε εύθετο χρόνο. Έτσι η βάση θα έχει εκφραστεί και ενημερωθεί, η ηγεσία θα γνωρίζει τον παλμό και την άποψη της βάσης και η ροή εν γένει της ανταλλαγής, θα βελτιώνει πολιτικές και μέλη, σε όποια βαθμίδα κι αν βρίσκονται.
Να προσθέσουμε στο συλλογισμό μας ότι η τεχνολογία η ηλεκτρονική επικοινωνία, είναι σύμμαχος στην μετάλλαξη του κόμματος προς την κατεύθυνση της διευρυμένης εσωτερικής δημοκρατίας. Στο μέλλον δε, μια τέτοια μετάλλαξη, με σύμμαχο και την τεχνολογία της πληροφορίας και της επικοινωνίας, μπορεί να σηματοδοτήσει και μια διευρυμένη συνταγματική δημοκρατία, που θα υπακούει σε έναν μεγαλύτερο έλεγχο από μια κοινωνία πολιτών.
Εν ολίγοις και εν κατακλείδι, έχουμε την πεποίθηση ότι η στρατηγική και οι πολιτικές που εξαγγέλλονται, είναι ευρύτερα αποδεκτές και έγκυρες όταν συνδιαμορφώνονται από το σύνολο των μελών του κόμματος. Κι επειδή σε πάμπολλες περιπτώσεις ατονούν, λοξοδρομούν, αλλοιώνονται και ακυρώνονται, ο μόνος τρόπος να διαφυλαχτούν και να περιφρουρηθούν, είναι να τις υπερασπιστούν με θεσμική εξουσιοδότηση, τα ίδια τα μέλη ενός ενεργού και δημιουργικού κόμματος. Άλλη ασφάλεια και άλλος δρόμος, κατά τη γνώμη μας, δεν υπάρχει, πλην εκείνης που απορρέει από τη λογική του 114, του τελευταίου άρθρου του συντάγματος (το 120 στο παρών σύνταγμα), που οδήγησε το κίνημα της δεκαετίας του ’60 και το οποίο νομιμοποιεί τον ίδιο το λαό ως εγγυητή της συνταγματικής δημοκρατίας. Και στο θέμα της μη παρέκκλισης του κόμματος από τις διακηρύξεις του, τηρουμένων των αναλογιών, τον αντίστοιχο ρόλο οφείλουν να επωμιστούν τα ίδια τα μέλη του κόμματος, στο σύνολό τους. Φυσικά, όχι με την νομιμοποίηση του καθήκοντος της αντίστασης, αλλά με την θεσμική κατοχύρωση του δικαιώματος να παρεμβαίνουν αποφασιστικά.
Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμη και ενδιαφέρουσα, πιστεύουμε, μια οργανωμένη συζήτηση σχετικά με το όλο ζήτημα. Άλλωστε, σε ό,τι αφορά τη γενική έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας, δεν κομίζουμε κάτι καινούργιο. Έχει σκαλιστεί – και παραμεληθεί δυστυχώς – άπειρες φορές. Η φύτρα όμως υπάρχει. Τα βήματα, αν υπάρχει βούληση, μπορούν να μελετηθούν και να σχεδιαστούν. Από το αρχαίο κόμμα «νέου τύπου» και από τα ξεχειλωμένα αποκόμματα πολύ παλιού τύπου, πρέπει να περάσουμε στο ζωντανό και δημιουργικό κόμμα, που θα συνεισφέρει αποτελεσματικά στην αποστολή και στο έργο της κεντροαριστεράς προς την κοινωνία.