Το ριζοσπαστικό ακροδεξιό κόμμα επωφελήθηκε από το γεγονός ότι η μετανάστευση ήταν το νούμερο ένα ζήτημα των εκλογών. Αλλά μπορεί η επιτυχία του να έχει διάρκεια; Πέτρος Παπασαραντόπουλος
Ένα ψύχραιμο κείμενο του καθηγητή Cas Mudde* για το αποτέλεσμα των γερμανικών εκλογών, όπου επισημαίνεται, μεταξύ άλλων, ότι «η σχέση μεταξύ του AfD και των ψηφοφόρων του είναι αδύναμη, και καθορίζεται κυρίως από την αντίθεση σε άλλα κόμματα παρά από την υποστήριξη στον ίδιο το AfD».
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Mudde υπογραμμίζει για το AfD πως «η εκλογική επιτυχία δεν ισοδυναμεί με εκλογική διατήρηση. Τα περισσότερα νέα κόμματα γενικά, και ιδιαίτερα τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά κόμματα, δυσκολεύονται να αποτελέσουν μια μεγάλη, συνεκτική ομάδα στο εθνικό κοινοβούλιο… Το AfD θα πρέπει να οικοδομήσει μια ενιαία και συνεκτική κοινοβουλευτική ομάδα που θα έχει ελάχιστες εσωτερικές διαμάχες και προσωπικά σκάνδαλα. Αυτό όμως είναι εξαιρετικά απίθανο, αν αναλογιστούμε τη γερμανική ιστορία, αλλά και το ευρωπαϊκό προηγούμενο».
Λίγες ώρες μετά από αυτές τις διαπιστώσεις του Mudde ανακοινώθηκε η πρώτη ηχηρή αποχώρηση από την κοινοβουλευτική ομάδα του AfD, εκείνη της Frauke Petry που είχε διατελέσει επικεφαλής του κόμματος από τις 4 Ιουλίου 2015 έως χθες.
Πέτρος Παπασαραντόπουλος
Το 1991 το Βέλγιο είχε την (πρώτη) μαύρη Κυριακή του, όταν το λαϊκιστικό ριζοσπαστικό δεξιό κόμμα Φλαμανδικό Μπλοκ κέρδισε 6,8% της εθνικής ψήφου. Από τότε πολλές άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες είχαν παρόμοια εμπειρία, από τη Δανία μέχρι την Ελβετία. Και τώρα, ακόμα και η πάντα σταθερή Γερμανία έχει τη δική της schwarzer Sonntag, και είναι πιο μαύρη από ό,τι περίμεναν οι περισσότεροι.
Το λαϊκιστικό ριζοσπαστικό δεξιό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) όχι μόνο μπήκε στο Bundestag, το γερμανικό Κοινοβούλιο, αλλά είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα είναι το τρίτο μεγαλύτερο κόμμα, με ένα εκπληκτικό ποσοστό 13,3%, μια αύξηση 8,8 ποσοστιαίων μονάδων σύμφωνα με το exit poll. Επιπλέον, τόσο το κεντροδεξιό CDU/CSU όσο και το κεντροαριστερό SPD πέτυχαν τα χειρότερα εκλογικά αποτελέσματά τους μεταπολεμικά, με 32,5% και 20% αντίστοιχα. Αυτό σημαίνει ότι το AfD πήρε τα δύο τρίτα των ψήφων του SPD και το 40% των ψήφων του CDU/CSU.
Οι δημοσκοπήσεις της γερμανικής κρατικής τηλεόρασης έδειξαν ότι το AfD έχει Hochburgen (ερείσματα) στο πρώην κομμουνιστικό ανατολικό τμήμα της χώρας. Ενώ έλαβε κατά μέσο όρο 11% στη δυτική Γερμανία, πήρε 21,3% στην ανατολική Γερμανία, δηλαδή πάνω από το διπλάσιο ποσοστό. Αυτό συμφωνεί με τα αποτελέσματα στις τοπικές εκλογές στα κρατίδια, όπου το AfD επίσης κέρδισε τη μεγαλύτερη στήριξή του στην ανατολική Γερμανία.
Το AfD έλαβε περισσότερες ψήφους από πολίτες που δεν ψήφιζαν στο παρελθόν (1,2 εκατομμύρια) παρά από το CDU/CSU (1 εκατομμύριο) ή το SPD (500.000). Από πολλές απόψεις πρόκειται για μια ψήφο κατά της Μέρκελ, που αντανακλά την αντίθεση στην επίμαχη πολιτική της προς τους πρόσφυγες (Willkommenpolitik), η οποία όχι μόνο ώθησε κάποιους ψηφοφόρους των καθιερωμένων κομμάτων να αλλάξουν την ψήφο τους αλλά κινητοποίησε και εκείνους που δεν ψήφιζαν στο παρελθόν. Η ίδια δημοσκόπηση δείχνει, για παράδειγμα, ότι το 89% των ψηφοφόρων του AfD πιστεύουν ότι οι πολιτικές της Μέρκελ για τη μετανάστευση αγνόησαν τις «ανησυχίες του λαού» (δηλ. των Γερμανών πολιτών), το 85% θέλει πιο ενισχυμένα εθνικά σύνορα, και το 82% πιστεύει ότι 12 χρόνια Μέρκελ είναι αρκετά. Με άλλα λόγια, το AfD κέρδισε ξεκάθαρα από το γεγονός ότι η μετανάστευση ήταν το νούμερο ένα ζήτημα αυτών των εκλογών.
Αυτό το σοκαριστικό αποτέλεσμα όμως σημαίνει ότι το AfD πρόκειται να είναι η τρίτη δύναμη στη γερμανική πολιτική στο μέλλον; Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους μπορούμε να αμφισβητήσουμε έναν τέτοιο ισχυρισμό. Πρώτα από όλα, η δημοσκόπηση έδειξε ότι ένα εκπληκτικό ποσοστό 60% των ψηφοφόρων του AfD ψήφισαν «κατά όλων των άλλων κομμάτων» και μόνο το 34% ψήφισε ως αποτέλεσμα της πίστης του στο AfD. Το απολύτως αντίθετο συμβαίνει με τους ψηφοφόρους όλων των άλλων κομμάτων. Πάνω από το 70% είπαν ότι θα ήταν καλό αν μπορούσες να ψηφίσεις το CSU εκτός Βαυαρίας –το CSU είναι πολύ πιο συντηρητικό και δεξιό από το CDU της Μέρκελ, αλλά θέτει υποψηφιότητα μόνο στο νότιο κρατίδιο– ενώ το 86% πιστεύει ότι το κόμμα δεν κρατάει επαρκείς αποστάσεις από «ακραίες δεξιές θέσεις».
Με λίγα λόγια, η σχέση μεταξύ του AfD και των ψηφοφόρων του είναι αδύναμη, και καθορίζεται κυρίως από την αντίθεση σε άλλα κόμματα παρά από την υποστήριξη στον ίδιο το AfD. Και πέρα από τους ψηφοφόρους του, το AfD φαίνεται ακόμα εξαιρετικά αμφιλεγόμενο. Μόνο το 12% των Γερμανών ήταν «ικανοποιημένοι από το πολιτικό έργο» της Alice Weidel, της δεύτερης ηγέτιδας του κόμματος, μαζί με τον Alexander Gauland. Αυτό το ποσοστό ήταν με διαφορά το χαμηλότερο όλων των αρχηγών κομμάτων. Ακόμα πιο χαμηλό και από το 44% της πιο αμφιλεγόμενης Sahra Wagenknecht, της αντιπροέδρου του ριζοσπαστικού αριστερού κόμματος Die Linke.
Εξάλλου, η εκλογική επιτυχία δεν ισοδυναμεί με εκλογική διατήρηση. Τα περισσότερα νέα κόμματα γενικά, και ιδιαίτερα τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά κόμματα, δυσκολεύονται να αποτελέσουν μια μεγάλη, συνεκτική ομάδα στο εθνικό κοινοβούλιο. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα στη Γερμανία, όπως έχουμε ήδη δει, τη δεκαετία του ’90, στα τοπικά κοινοβούλια με το Die Republikaner και τη Γερμανική Λαϊκή Ένωση. Το AfD έχει αντιμετωπίσει επίσης δυσκολίες σε διάφορα τοπικά κοινοβούλια, με εσωτερικές διαμάχες μεταξύ των «μετριοπαθών» και των «εξτρεμιστών». Αυτές θα γίνουν ακόμα χειρότερες στη ομάδα του στο Bundestag που θα αποτελείται περίπου από 90 μέλη, και άρα θα υπάρχουν διάφορες ιδεολογικές και τοπικές υποομάδες, από λίγους «αστούς συντηρητικούς» μέχρι μια πλειοψηφία λαϊκιστών ριζοσπαστών δεξιών, και λίγους εξτρεμιστές.
Τα γερμανικά αποτελέσματα θα πυροδοτήσουν μια επιστροφή στη διατύπωση για την «άνοδο του λαϊκισμού» που κυριάρχησε κατά το 2016 και στις αρχές του 2017, αλλά σταμάτησε για λίγο μετά τις ολλανδικές και –ιδιαίτερα– τις γαλλικές εκλογές. Όπως σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις, οι γερμανικές εκλογές είναι πρώτα και κύρια εθνικές εκλογές, αλλά μπορούμε να πάρουμε ευρύτερα μαθήματα από αυτές.
Πρώτον, ενώ τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα βρέθηκαν στην κορυφή στις δημοσκοπήσεις το 2016, τη στιγμή της υστερίας για την «προσφυγική κρίση», τα εκλογικά τους αποτελέσματα το 2017 βρίσκονται ακόμα κοντά, ή και υψηλότερα, στα υψηλότερα ιστορικά ποσοστά τους. Αυτό ισχύει για το Ολλανδικό Κόμμα για την Ελευθερία, το γαλλικό Εθνικό Μέτωπο, και τώρα για το AfD στη Γερμανία. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, θα ισχύσει και για το αυστριακό Κόμμα της Ελευθερίας, το οποίο πρόκειται να μπει σε κυβέρνηση συνασπισμού μετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές τον επόμενο μήνα.
Δεύτερον, τα προηγούμενα χρόνια διάφορα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα ριζοσπαστικοποιήθηκαν και μετατράπηκαν σε λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα, όπως το AfD, οι Φινλανδοί, και το Ukip στη Βρετανία. Αυτό πάντα οδηγεί σε εσωτερικές διαμάχες, και την έξοδο των πιο «μετριοπαθών» στελεχών – οι οποίοι συχνά ιδρύουν δικό τους, νέο, κόμμα, ενώ η τεράστια πλειονότητα των υποστηρικτών συνήθως παραμένει στο πιο ριζοσπαστικό κόμμα. Αυτό συνέβη με το Εθνικό Μέτωπο τη δεκαετία του ’90 και το αυστριακό Κόμμα της Ελευθερίας στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
Τρίτο, και τελευταίο, καθώς τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα κερδίζουν ψήφους και έδρες σε ακόμα περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, τα κυρίαρχα δεξιά και –ιδιαίτερα– τα αριστερά κόμματα τις χάνουν αργά αλλά σταθερά. Αυτό σημαίνει ότι τα κομματικά συστήματα κατακερματίζονται ολοένα και περισσότερο, και κυριαρχούνται από ένα ή δύο μεσαίου μεγέθους κόμματα παρά από μεγάλα κόμματα. Σε μια τέτοια κατακερματισμένη δομή τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα μπορούν να αποκτήσουν μεγάλη επιρροή, παρόλο που συνήθως ο ρόλος τους είναι περισσότερο παρακωλυτικός παρά εποικοδομητικός, ακόμα και όταν διαθέτουν «μόνο» το 10% ή το 15% των ψήφων.
Αυτή τη στιγμή οι σχολιαστές υποστηρίζουν ότι η γερμανική πολιτική περνάει ένα «συγκλονιστικό σοκ». Αυτό είναι αλήθεια, αλλά το παρόν εκλογικό αποτέλεσμα δείχνει κυρίως μια αποστοίχιση από τα κυρίαρχα κόμματα, παρά μια επαναστοίχιση στο AfD. Για να συμβεί αυτή, το AfD θα πρέπει να οικοδομήσει μια ενιαία και συνεκτική κοινοβουλευτική ομάδα που θα έχει ελάχιστες εσωτερικές διαμάχες και προσωπικά σκάνδαλα. Αυτό όμως είναι εξαιρετικά απίθανο, αν αναλογιστούμε τη γερμανική ιστορία, αλλά και το ευρωπαϊκό προηγούμενο.
* Το πρωτότυπο κείμενο δημοσιεύτηκε στον Guardian το βράδυ της Κυριακής 24 Σεπτεμβρίου, μετά την ανακοίνωση των πρώτων exit polls. https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/sep/24/germany-elections-afd-europe-immigration-merkel-radical-right