«Η πάλη για την αθεΐα είναι πάλη για τον σοσιαλισμό!» Από την πολιτιστική επανάσταση και την αθεϊστική προπαγάνδα στην αποκατάσταση της ορθόδοξης Εκκλησίας από τον Στάλιν το καλοκαίρι του ’41. Το ιδεολογικό υπόβαθρο και η πολιτική πραγματικότητα, οι εσωκομματικοί ανταγωνισμοί και οι ενδοεκκλησιαστικές έριδες, οι διώξεις και τα θύματα και τα πρόσφατα αιτήματα για αγιοποίηση του Στάλιν. — του Γιώργου Τσακνιά
Η ιστορία της Εκκλησίας και της θρησκείας στην Ε.Σ.Σ.Δ. έχει το δικό της ενδιαφέρον: η Εκκλησία υπέστη βίαιες διώξεις, ουδέποτε όμως τέθηκε συνολικά επίσημα εκτός νόμου, ούτε απαγορεύτηκε ποτέ η λατρεία. Οι λόγοι για αυτό ήταν κατ’ αρχάς ιδεολογικοί: δεν ήταν δουλειά της σοβιετικής εξουσίας να απαγορεύσει τη θρησκεία διά νόμου αλλά ήταν καθήκον του Κόμματος να εξαλείψει τους όρους που δημιουργούσαν την ανάγκη των ανθρώπων να καταφεύγουν στη θρησκεία, καθιστώντας την έτσι άχρηστη, και παράλληλα να διαφωτίσει τις μάζες ώστε να αντικαταστήσουν τη θρησκευτική πίστη με την επιστημονική γνώση. Δεδομένου ότι στο αστικό κράτος η θρησκεία παίζει κεντρικό ρόλο, η μάχη εναντίον της θα δινόταν παράλληλα με τη μάχη για την αντιμετώπιση των αστικών καταλοίπων και με το προτσές του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Ή κάπως έτσι.
Ο δεύτερος λόγος ήταν πολιτικός: σε μια χώρα όπως η Ρωσία, όπου η θρησκευτική πίστη ήταν βαθιά ριζωμένη στον αγροτικό πληθυσμό και συνυφασμένη με την παράδοση, κάθε ευθεία και μετωπική σύγκρουση του κράτους με την Εκκλησία ενείχε τον κίνδυνο της πλήρους αποξένωσης της κεντρικής εξουσίας από ένα μεγάλο —το μεγαλύτερο— κομμάτι του πληθυσμού, τους αγρότες, αν και το κομμάτι αυτό βεβαίως δεν αποτελούσε την κοινωνική της βάση. Αυτό ήταν κάτι που έπρεπε να λαμβάνεται υπόψη κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών από την Οκτωβριανή Επανάσταση, στα χρόνια της εδραίωσης της σοβιετικής εξουσίας. Αντίστοιχη προσοχή χρειαζόταν σε άλλες χώρες και περιοχές της Ε.Σ.Σ.Δ., όπου κυρίαρχη θρησκεία ήταν ο ιουδαϊσμός, το ισλάμ ή ο βουδισμός.
Ο χωρισμός κράτους – Εκκλησίας έγινε επισήμως στις 5 Φεβρουαρίου 1918 (λίγες ημέρες μετά τον αφορισμό των μπολσεβίκων από τον Πατριάρχη Τύχωνα (βλέπε παρακάτω). Στο πρώτο Σύνταγμα της Ε.Σ.Σ.Δ. προβλεπόταν ότι «επιτρέπεται η θρησκευτική και η αντιθρησκευτική προπαγάνδα». Το 15ο συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. τον Δεκέμβριο του 1927 άλλαξε τη διατύπωση και προέβλεπε ρητώς ότι «επιτρέπεται η πίστη». Το ίδιο συνέδριο αποφάσισε τη δεύτερη εκστρατεία προπαγάνδας κατά της θρησκείας στην Ε.Σ.Σ.Δ., ύστερα από τον κριτική του Στάλιν ότι δεν είχαν γίνει αρκετά βήματα ως τότε (η πρώτη φάση, στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας της Ε.Σ.Σ.Δ., χαρακτηρίζεται από την εν πολλοίς ανοργάνωτη επαναστατική ορμή των κατά τόπους σοβιέτ και κομματικών οργανώσεων), κριτική που συνέχιζε την αντίστοιχη παραδοχή του Λένιν ήδη από το 1922.
Διαβάστε την συνέχεια στο dim/art