Ο θάνατος μιας μεγάλης πολιτικού όπως η Θάτσερ προκάλεσε εύλογα μια έντονη συζήτηση για την πολιτική της. Η πολιτική της Θάτσερ χαρακτηρίστηκε ως μια φιλελεύθερη πολιτική. Με αυτόν τον όρο οι φίλοι της εννοούν τις ιδιωτικοποιήσεις, την ελεύθερη και χωρίς έλεγχο λειτουργία του χρηματοπιστωτικού τομέα, την απελευθέρωση των κανόνων που δέσμευαν τις εργασιακές σχέσεις.
Οι επικριτές της προσθέτουν στα παραπάνω τη βία που άσκησε κατά των ανθρακωρύχων, των συνδικάτων, κατά των Ιρλανδών απεργών πείνας, τον πόλεμο στα Φώκλαντ και φυσικά τη φιλία της προς το τέρας Πινοτσέτ. Και οι δυο πλευρές όμως δεν αμφισβητούν, πως η Θάτσερ ήταν μια φιλελεύθερη πολιτικός. Δυστυχώς ή ευτυχώς τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα.
Αφετηρία της πολιτικής Θάτσερ δεν είναι ο Φιλελευθερισμός, αλλά η θεωρία του υπερφορτωμένου κράτους και κυβέρνησης. Το μεγάλο κράτος -σύμφωνα με αυτή τη θεωρία- οδηγεί σε περισσότερη γραφειοκρατία, η οποία έχει δικά της συμφέροντα αντίθετα απ’ αυτά των ατόμων. Στο πλαίσιο του μεγάλου κράτους οι διάφορες κοινωνικές ομάδες πιέζουν για υψηλότερους μισθούς, σίγουρες θέσεις εργασίας, χαμηλά επιτόκια, χαμηλές τιμές. Οι πολιτικοί με τη σειρά τους υπερθεματίζουν. Αυτός ο ταξικός ανταγωνισμός οδηγεί σε αδιέξοδο την οικονομία και την κοινωνία. Για να σωθεί λοιπόν η οικονομία, οι πολιτικοί οφείλουν να είναι λιγότερο ευαίσθητοι και δεκτικοί απέναντι στις «λαϊκές» πιέσεις.
Η Θάτσερ στο όνομα της απεμπλοκής από το υπερφορτωμένο κράτος, διαμόρφωσε ένα κράτος αδιάφορο για τα ίδια τα άτομα. Η αναγωγή της λειτουργίας της κυβέρνησης στο να δημιουργεί συνθήκες ώστε να μπορούν τα άτομα να ξεδιπλώνουν τις ικανότητές τους, αδιαφορεί για το τι συμβαίνει όταν οι στόχοι μεταξύ των ατόμων έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους.
Ο Φιλελευθερισμός όμως πάντοτε αναζητούσε τρόπους για τη εξισορρόπηση των διαφορετικών συμφερόντων. Ο Φιλελευθερισμός δεν είναι αδιάφορος για τις κοινωνικές ανισότητες και τη φτώχεια. Μπορεί εντός των διαφορετικών ρευμάτων του να υπάρχουν αντίθετες απόψεις για το πώς εκπροσωπείται καλύτερα το δημόσιο συμφέρον, αλλά δεν είναι αδιάφορος γι’ αυτό. Επίσης γνωρίζει πως δεν υπάρχει δημόσιο συμφέρον και κοινωνία εκεί όπου υπάρχουν τεράστιες ανισότητες. Η Θάτσερ ανήγαγε σε μείζον εχθρό της το κράτος πρόνοιας, αλλά με αυτό τον τρόπο απεμπόλησε μια σημαντική αρχή του Φιλελευθερισμού, σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο ανεξάρτητα γνώσεων, ικανοτήτων και συνθηκών αξίζει μια θέση στην κοινωνία. Ο Φιλελευθερισμός βλέπει τα άτομα ως την αφετηρία της κοινωνίας της αλληλεγγύης και της κοινωνικής αναδιανομής, ενώ η Θάτσερ έβλεπε στα άτομα την αρχή και το τέλος των κοινωνιών.
Η ρήση της Θάτσερ πως «δεν υπάρχουν κοινωνίες, υπάρχουν μόνο οικογένειες και άτομα» βρίσκεται μόνο σε φαινομενική αντίθεση με την άποψη που υποστηρίζει πως «δεν υπάρχουν άτομα, υπάρχουν μόνο τάξεις και λαοί». Και οι δυο ακραίες αυτές απόψεις υποτιμούν το γεγονός πως αφενός τα άτομα αποτελούν την προϋπόθεση για την ύπαρξη των κοινωνιών και αφετέρου πως μόνο οι κατάλληλοι θεσμοί εγγυώνται τη σταθερότητα της σχέσης μεταξύ πολιτικής και κοινωνίας.
Η Θάτσερ εξέφρασε μια μεγάλη αρχή της νεωτερικής πολιτικής. Αυτή ήταν πως το κριτήριο για την αξιολόγηση μιας πολιτικής δεν είναι το δίπολο καλό- κακό, αλλά το δίπολο αποτελεσματικότητα ή αναποτελεσματικότητα. Τάχθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ της αποτελεσματικής και όχι υπέρ της καλής πολιτικής. Μόνο που αδιαφόρησε για το γεγονός πως όταν ο Μακιαβέλι μιλούσε για την πολιτική ως τη θεραπαινίδα της αποτελεσματικότητας, συμπλήρωνε αυτή του τη θέση και με την επίκληση της αποτελεσματικότητας υπέρ του δημόσιου αγαθού.
Η Θάτσερ αδιαφορούσε γι’ αυτό το δημόσιο αγαθό. Δεν ξέρω πόσο αποτελεσματική υπέρ των «ανεξέλεγκτων αγορών» υπήρξε. Υποθέτω πως ήταν. Ξέρω όμως πως όσον αφορά την προάσπιση του δημόσιου αγαθού και συμφέροντος ήταν απόλυτα αναποτελεσματική. Άφησε μια βρετανική κοινωνία βαθύτατα διχασμένη, περισσότερο ταξική, περισσότερο εθνικιστική και αντιευρωπαϊκή, περισσότερο αδύναμη να υπερασπίσει το κάθε άτομο ξεχωριστά.
Σίγουρα ήταν μια ηγέτης που αντιπροσώπευε καθαρά τον πολιτικό της πεποίθησης, αλλά είναι επίσης σίγουρο πως δεν είχε καμία σχέση με τον πολιτικό της ευθύνης έναντι της κοινωνίας των ατόμων. Τελικά ήταν η ηγέτης που εξέφρασε ένα συντηρητικό νέο-αντί- φιλελευθερισμό.
Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης είναι επιστημονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ Ανδρέας Παπανδρέου