Η πανδημία επηρεάζει τον τρόπο που βλέπει ο καθένας τον κόσμο. Επηρεάζει ακόμη και τις αντιλήψεις μας για την οικονομία, την πολιτική, τις κοινωνικές σχέσεις, τη συλλογικότητα, τις σχέσεις μας με το Κράτος, το ρόλο μας ως ατόμων, το χθες, το σήμερα και το μέλλον, τονίζει ο πρώην υπουργός και Ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τάσος Γιαννίτσης.
Απαντώντας στις ερωτήσεις της «Μεταρρύθμισης» και του Αντώνη Τριφύλλη, ο κ. Γιαννίτσης επισημαίνει, πως την περίοδο της πανδημίας κάθε ατομική συμπεριφορά δεν ενέχει μόνο τον κίνδυνο θανάτου ή αρρώστιας για τον καθένα ή τους διπλανούς του ή το βαθμό εξάπλωσης της ασθένειας. Οδηγεί σε κλείσιμο επιχειρήσεων, σχολείων, εστιατορίων, κινηματογράφων ή μαγαζιών, σε απολύσεις, σε καθίζηση της οικονομίας, σε φτώχεια και ανισότητες, πλήττοντας τους πάντες, αδιάφορο αν παίρνουν μέτρα προφύλαξης ή όχι.
Σχολιάζοντας τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για την οικονομική ανάκαμψη της Ευρώπης και της Ελλάδας, ο κ. Γιαννίτσης τονίζει πως η επίδρασή τους θα καθοριστεί από το συνδυασμό τους με δικές μας αποφάσεις πολιτικής και ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές, σημειώνοντας ότι η πανδημία έπληξε την ελληνική οικονομία σε μια στιγμή που τα οικονομικά και κοινωνικά της μεγέθη βρίσκονταν ακόμα σε επίπεδα του 2000 ή και προγενέστερα.
Επισημαίνει ακόμη πως η αξιοποίηση των κεφαλαίων της Ε.Ε. πρέπει να γίνει σε στοχευμένες και όχι σε τυχαίες και μικρής αναπτυξιακής σημασίας επενδύσεις. Πρέπει, επίσης να είναι προσανατολισμένες στην αντιμετώπιση και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Τουλάχιστον, όσο αυτό είναι εφικτό.
Οι τεχνολογικές μεταβολές διεθνώς- σημειώνει- προκειμένου το παραγωγικό σύστημα να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες και σε νέες απαιτήσεις της ζήτησης θα είναι ραγδαίες και το ερώτημα είναι πόσο το ελληνικό παραγωγικό σύστημα θα μπορεί να παρακολουθήσει τέτοιους μετασχηματισμούς ή αν θα μένει πίσω.
Ολόκληρη η συνέντευξη
Ποιες, κατά τη γνώμη σας θα είναι οι επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία από την υγειονομική κρίση;
Το ερώτημα φαίνεται απλό, η απάντηση όμως δεν είναι απλή. Οι οικονομικές επιπτώσεις δεν εμπεριέχονται μόνο στις συμβατικές λογικές που έχουμε συνηθίσει. Η πανδημία επηρεάζει τον τρόπο που βλέπει ο καθένας τον κόσμο, επηρεάζει ιδεολογίες, συναισθήματα, συμπεριφορές, μας φέρνει αντιμέτωπους με τη ζωή, το θάνατο, τον έρωτα, τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους που θεωρούμε δικούς μας ή με τρίτους, με υπαρξιακά ζητήματα και με τον εαυτό μας τον ίδιο. Αυτό σημαίνει ότι μέσα από αναρίθμητες διαδρομές επηρεάζει και τις αντιλήψεις μας για την οικονομία, την πολιτική, τις κοινωνικές σχέσεις, τη συλλογικότητα, τις σχέσεις μας με το Κράτος, το ρόλο μας ως ατόμων, το χθες, το σήμερα και το μέλλον. Όλα αυτά άμεσα ή έμμεσα επηρεάζουν τα οικονομικά μεγέθη, τις πολιτικές, τα πάντα, και μάλιστα πολύ πιο καθοριστικά από ότι συνήθως σκεφτόμαστε. Αν δεν δούμε την πλατειά αυτή οπτική των πραγμάτων, παραβλέπουμε τις πιο κρίσιμες νοητικές, ψυχολογικές και άλλες διεργασίες που καθορίζουν τη δυναμική των εξελίξεων. Οι επιπτώσεις της κρίσης του 2009 στα μετέπειτα χρόνια δεν προέκυψαν μόνο από τα δημοσιονομικά ελλείμματα και το χρέος, αλλά από ένα σύνολο εξελίξεων που σχετιζόταν με το τι ατομικές, πολιτικές, κοινωνικές συμπεριφορές και επιλογές έγιναν και τι αλυσίδες δράσεων και αντιδράσεων προκλήθηκαν στη διάρκεια μιας δεκαετίας. Μια νοητική αναδρομή θα μας κάνει να διαπιστώσουμε ασύλληπτα σημεία.
Αν σταθώ σε μια πιο στενή οπτική, θα τονίσω, ότι η κρίση του 2009 μας έμαθε ότι πρέπει να διακρίνουμε τέσσερις τουλάχιστον κατηγορίες οικονομικών επιπτώσεων:
- Τις επιπτώσεις στα μακροοικονομικά μεγέθη.
- Τις επιπτώσεις στα άτομα και στα νοικοκυριά.
- Τις κοινωνικές επιπτώσεις και τις κοινωνικές εντάσεις που προκύπτουν από τις οικονομικές εξελίξεις, και τις πολιτικές επιπτώσεις στις οποίες αυτές οδηγούν, καθώς κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις έχουν εξαιρετικά σοβαρές δευτερογενείς οικονομικές επιπτώσεις στο μάκρο- και μίκρο-πεδίο.
- Τις οικονομικές επιπτώσεις που προκύπτουν από το γεγονός ότι οι συνέπειες είναι διαφορετικές για κάθε οικονομία και, συνεπώς, δημιουργούνται αναπτυξιακά χάσματα και αποκλίσεις μεταξύ Ελλάδας και άλλων ευρωπαϊκών ή μη ευρωπαϊκών χωρών, με σοβαρές συνέπειες.
Φυσικά, έχουμε και τις επιπτώσεις που προκύπτουν από τα οικονομικά σε άλλα μη οικονομικά μεγέθη (εκπαίδευση, φτώχεια, υγεία, διεθνής θέση της χώρας κ.α.).
Η πιο ορατή επίπτωση είναι μια ύφεση τουλάχιστον 10% για το 2020 και μια υψηλή ανεργία. Τι θα γίνει το 2021 θα εξαρτηθεί από την πορεία της πανδημίας και τη διαθεσιμότητα εμβολίων και φαρμάκων. Με ευνοϊκές εξελίξεις, η πρόβλεψή μου για το 2021 είναι για ρυθμούς μεγέθυνσης από -3% σε +4%, ανάλογα με τις υγειονομικές εξελίξεις. Χωρίς ευνοϊκές μεταβολές, είναι αυτονόητο, ότι τόσο η Ελλάδα, όσο και ο άλλος κόσμος θα βουτήξουν πιο βαθιά. Στο εσωτερικό της χώρας, οι επενδύσεις, η φτώχεια, οι ανισότητες θα διευρυνθούν και θα πάρουν νέες μορφές. Είναι αυτονόητο, ότι το τι τελικά θα γίνει θα είναι συνάρτηση αφ? ενός της πολιτικής που θα ακολουθηθεί και αφ? ετέρου των επιλογών που θα γίνουν από τους πολίτες. Στη δεκαετία που πέρασε διαπιστώσαμε το γιγαντιαίο χάσμα που χαρακτήρισε την Ελλάδα σε σύγκριση με άλλες χώρες κρίσης, ως αποτέλεσμα ακριβώς αυτών των δύο παραγόντων.
Έχει αντοχές η Ε.Ε. και η Ελλάδα για ένα δεύτερο κύμα ιού;
Το αν έχουν είναι αδιάφορο. Αν προκύψει δεύτερο κύμα κορονοϊού ή κάποιο νέο κύμα από άλλες αιτίες, θα πρέπει αναγκαστικά να το αντιμετωπίσουμε. Άλλωστε ο βαθμός των αντοχών δεν είναι ένα αμετάβλητο –εξωγενές- δεδομένο και αποτέλεσμα, αλλά και αποτέλεσμα που το επηρεάζουμε οι ίδιοι. Αν δεν αντέχουμε να μην πάμε σε πάρτι, μπαράκια, παρεούλες, ταξιδάκια, αν δεν αντέχουμε να αλλάξουμε κάπως τις μορφές διασκέδασης και κοινωνικής συμπεριφοράς, φυσικά με ένα κόστος για τον καθένα μας, αν δεν αντέχουμε να ακολουθήσουμε τους κανόνες που θα μας προφυλάξουν από τον κορονοϊό ή αν πιστεύουμε ότι όλα αυτά είναι φαντασιώσεις και ψεκασμοί, αυτό σημαίνει ότι αποδεχόμαστε ότι έχουμε θηριώδεις αντοχές απέναντι και σε νέα κύματα πανδημίας.
Κάθε τέτοια ατομική συμπεριφορά από αυτές που προανέφερα, δεν ενέχει μόνο τον κίνδυνο θανάτου ή αρρώστιας για τον καθένα ή τους διπλανούς του ή το βαθμό εξάπλωσης της ασθένειας. Οδηγεί σε κλείσιμο επιχειρήσεων, σχολείων, εστιατορίων, κινηματογράφων ή μαγαζιών, σε απολύσεις, σε καθίζηση της οικονομίας, σε φτώχεια και ανισότητες, πλήττοντας τους πάντες, αδιάφορο αν παίρνουν μέτρα προφύλαξης ή όχι. Ατομική μας ευθύνη είναι τέτοια αποτελέσματα. Βέβαια ατομική μας ευθύνη δεν είναι ο βαθμός ευφυίας που οδηγεί σε τέτοιες συμπεριφορές.
Συνεπώς, το ερώτημα δεν είναι αν υπάρχουν αντοχές, αλλά αν υπάρχει γνώση και μόρφωση, υπευθυνότητα, αλληλεγγύη, αποτελεσματική κυβέρνηση και πολιτικές δυνάμεις που λειτουργούν με κριτήριο τη συλλογικότητα, κοινωνικές δυνάμεις που ανταποκρίνονται στο ρόλο τους (ιατρικό προσωπικό, εκπαιδευτικοί, εργοδότες και εργαζόμενοι), και πολλά ακόμα. Αυτό έκανε τη μεγάλη διαφορά στις διάφορες χώρες και στις διάφορες φάσεις του πρώτου κύματος της πανδημίας, αυτό θα μετρήσει και αύριο.
Όπως έχει σήμερα η κατάσταση πόσο ισχυρά είναι τα όπλα που προσφέρουν οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για τον επταετή προϋπολογισμό και τα μέτρα για την οικονομική ανάκαμψη της Ευρώπης και της Ελλάδας;
Οι αποφάσεις αυτές σε συνδυασμό και με τις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας είναι για την Ελλάδα εξαιρετικά σημαντικές. Θα επιτρέψουν τη χρηματοδότηση τραπεζών και επιχειρήσεων, όπως και του Δημοσίου, θα στηρίξουν επενδύσεις, εισοδήματα, τους άνεργους, το σύστημα υγείας, την εκπαίδευση, και, γενικότερα, ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων ή καταστάσεων. Δεν θέλω να σκεφτώ τι επιπτώσεις θα είχαμε χωρίς τη βοήθεια αυτή. Όμως υπάρχουν δύο ευαίσθητα σημεία: α) η επίδρασή τους θα καθοριστεί από το συνδυασμό τους με δικές μας αποφάσεις πολιτικής και ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές, όπως προανέφερα, και β) η πανδημία του 2020 έπληξε την ελληνική οικονομία σε μια στιγμή που τα οικονομικά και κοινωνικά της μεγέθη βρίσκονταν ακόμα σε επίπεδα του 2000 ή και προγενέστερα. Η αφετηρία μας δηλαδή είναι εξαιρετικά αδύναμη. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα και η αύξηση του χρέους που αναπόφευκτα θα προκύψουν από φέτος θα μας οδηγήσουν ξανά πίσω, και μάλιστα σε αρκετά δυσμενέστερη θέση από αυτήν που είχαμε όταν ξέσπασε η πανδημία.
Ποια είναι η επίπτωση στις επενδύσεις και το συνταξιοδοτικό;
Οι επενδύσεις στη χώρα όλη τη δεκαετία που πέρασε ήσαν σταθερά 60% χαμηλότερες απ? ότι το 2008/2009. Ήδη βρισκόμασταν σε καταστροφικό επίπεδο. Αυτό θα επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο. Η επιδείνωση αυτή θα επηρεάσει τη μεγέθυνση, τα εισοδήματα και το βιοτικό επίπεδο πολλών επόμενων ετών. Εδώ και καιρό μιλάμε ακατάπαυστα για ανάπτυξη, αλλά έχουμε το χαμηλότερο επίπεδο επενδύσεων και αποταμίευσης και το υψηλότερο επίπεδο κατανάλωσης (ως ποσοστών του ΑΕΠ) από όλες τις χώρες της Ε.Ε. Η βιωσιμότητα της ίδιας της χώρας απειλείται από μια τέτοια πραγματικότητα. Η προσδοκία είναι ότι η αξιοποίηση των κεφαλαίων της Ε.Ε. για στοχευμένες και όχι για τυχαίες και μικρής αναπτυξιακής σημασίας επενδύσεις μπορεί να περιορίσει σημαντικά ένα προβληματικό αποτέλεσμα. Όπως ανέφερα, η αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πόρων θα επηρεάσει καθοριστικά τις εξελίξεις, αλλά με την προϋπόθεση ότι δεν θα προκύψουν άλλα απρόβλεπτα γεγονότα –δεν εννοώ τα θέματα Ελλάδας-Τουρκίας.
Το ασφαλιστικό θα επιδεινωθεί εξ ορισμού. Όταν έχουμε φτάσει η δαπάνη για συντάξεις να είναι περίπου 20% του ΑΕΠ, από το οποίο τα μισά είναι κρατική δαπάνη και τα άλλα μόνο μισά (το πολύ) ασφαλιστικές εισφορές, προκύπτουν κρίσιμες αρνητικές επιπτώσεις στη μεγέθυνση, στην απασχόληση και στην ανεργία, στην αποταμίευση, στις επενδύσεις, στην ανταγωνιστική ικανότητα, ακόμα και στη διεθνή θέση της χώρας. Τελικά όμως, όλα αυτά που ζούμε είναι και επιλογές μας. Αν μια κοινωνία αποδέχεται τη γεροντοκρατία και την άνιση μεταχείριση των γενεών, σημαίνει ότι έχει επιλέξει όλο το ?πακέτο? μαζί με τις επιπτώσεις του. Αυτά δεν πάνε a la carte.
Πόσο συνδεδεμένες είναι η κλιματική αλλαγή και η υγειονομική κρίση;
Όπως σε κάθε σοβαρό θέμα, η απάντηση δεν είναι μονοδιάστατη. Οπωσδήποτε είναι στενά συνδεδεμένες από τη σκοπιά των επιπτώσεων που έχουν και των πολιτικών που θα ήταν λογικό να ακολουθήσουμε. Οι επιπτώσεις της πανδημίας μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά ή θετικά τις προσπάθειές μας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Κατ΄ αρχάς, διαπιστώνουμε ότι η συρρίκνωση των δραστηριοτήτων περιόρισε, έστω και προσωρινά, τις εκπομπές ρύπων. Δεδομένου ότι η επιστροφή σε συνθήκες προ-πανδημίας θα πάρει κάποια χρόνια, η επιβάρυνση του πλανήτη –και της χώρας- από ρύπους θα είναι μικρότερη. Δεν ξέρω τι επίδραση θα έχει μια τέτοια εξέλιξη στο γενικότερο πρόβλημα, που έχει θεμελιακό χαρακτήρα.
Η αντιμετώπιση της πανδημίας και της μεγάλης ύφεσης που διαγράφεται όπως και η απαξίωση ενός τμήματος του σημερινού παραγωγικού δυναμικού αν η ύφεση κρατήσει κάποια χρόνια, θα απαιτήσει σημαντικές επενδύσεις για την ανάκαμψη, εξ ού και η έμφαση που έδωσα πριν στον παράγοντα αυτό. Εδώ μπορεί να γίνει ένας κρίσιμος συνδυασμός: οι επενδύσεις αυτές να μην είναι διάσπαρτες και τυχαία επιλεγμένες, αλλά προσανατολισμένες στην αντιμετώπιση και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Τουλάχιστον, όσο αυτό είναι εφικτό. Αν πετύχουμε ένα τέτοιο συνδυασμό σε ικανοποιητικό βαθμό, η αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας θα αποτελεί ταυτόχρονα αντιμετώπιση των απειλών που συσσωρεύονται από την κλιματική αλλαγή. Αν αυτό δεν γίνει, και περάσουν τρία τέσσερα χρόνια χωρίς μια τέτοια συνδυασμένη στρατηγική, οι συνέπειες θα είναι καταστροφικές.
Ενδεικτικά και μόνο, να σημειώσω ότι απαιτούνται τεράστιες επενδύσεις για προφύλαξη των δασών μας από πυρκαγιές, πολλές από τις οποίες προκαλούνται από ελαττωματικές εγκαταστάσεις στο δίκτυο ρεύματος ή άλλες ανθρωπογενείς αδυναμίες. Οι απαιτήσεις σε επενδύσεις για τα θέματα αυτά είναι απροσδιόριστες. Στον τομέα της υγείας η εμφάνιση νέων νόσων λόγω ανόδου της θερμοκρασίας είναι ένα δεύτερο μεγάλο πεδίο επενδυτικής στόχευσης. Αυτό συνδέεται και με την αντιμετώπιση των κινδύνων αυτής της πανδημίας ή και τυχόν επόμενων. Η ξηρασία και η άνοδος της στάθμης των υδάτων αποτελούν μια μεγάλη απειλή για τον αγροτικό τομέα και τις συνθήκες διαβίωσης παραθαλάσσιων περιοχών. Η μεταβολή στη σύνθεση του θαλάσσιου ύδατος απειλεί την αλιεία και τη θαλάσσια πανίδα στη Μεσόγειο και διεθνώς. Η παραγωγή ενέργειας απαιτεί μια τεράστια αναδιάρθρωση με τεράστιο κόστος και εκτεταμένες τοπικές και εθνικές επιπτώσεις. Νέες μορφές παραγωγής θα απαξιώσουν σημερινές παραγωγικές δραστηριότητες, ιδίως τις ενεργοβόρες. Οι τεχνολογικές μεταβολές διεθνώς προκειμένου το παραγωγικό σύστημα να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες και σε νέες απαιτήσεις της ζήτησης θα είναι ραγδαίες και το ερώτημα είναι πόσο το ελληνικό παραγωγικό σύστημα θα μπορεί να παρακολουθήσεις τέτοιους μετασχηματισμούς ή αν θα μένει πίσω. Τα μεταναστευτικά ρεύματα από περιοχές της Μ. Ανατολής και της Αφρικής λόγω θερμοκρασιών που θα κάνουν αβίωτη τη ζωή εκεί θα ασκούν πολλαπλάσιες πιέσεις στην κοινωνία μας σε σχέση με ότι γνωρίζουμε.
Δεν έχει νόημα η επέκταση μιας τέτοιας απαρίθμησης. Νόημα έχει να δούμε έγκαιρα που βρίσκονται οι πιο μεγάλες απειλές και σε ποιο χρόνο, και τι κάνουμε με τις δυνάμεις μας και με τους πόρους που έχουμε και με αυτούς που θα μας διατεθούν για να τις περιορίσουμε. Η σημασία μιας τέτοιας πολιτικής είναι ακόμα μεγαλύτερη αν θεωρήσουμε ότι όλες αυτές οι αλλαγές θα πλήξουν τους ρυθμούς μεγέθυνσης της οικονομίας μας. Χαμηλοί ή και αρνητικοί ρυθμοί μεγέθυνσης θα κάνουν ακόμα πιο δύσκολες τις αναγκαίες επενδύσεις και θα καταλήγουν σε μιζέρια, εσωτερικές εντάσεις, αποδιάρθρωση της κοινωνίας. Στην ιστορία έχουμε δει, ότι τέτοιες εξελίξεις τελικά καταλήγουν σε αποδιάρθρωση και της Δημοκρατίας και στην ανάδειξη αυταρχικών μορφών διακυβέρνησης.
Πέρα από αυτά, πιθανότατα υπάρχει και μια ακόμα ισχυρή διασύνδεση μεταξύ πανδημίας και αν όχι κλιματικής αλλαγής, πάντως περιβάλλοντος. Έχουν γίνει σοβαρές αναλύσεις, ότι η επέκταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που εκτοπίζουν πανίδα και χλωρίδα οδηγεί σε συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη και εξάπλωση διαφόρων ασθενειών, όπως οι κορονοϊοί. Συνεπώς, η ανθρώπινη δραστηριότητα με τη μορφή που έχει σήμερα, αποτελεί κοινό αίτιο τόσο των πανδημιών, όσο και της κλιματικής αλλαγής, τουλάχιστον για ένα τμήμα της. Οι αλλαγές κλίματος στον πλανήτη, η συγκλονιστική συρρίκνωση των πάγων θα ανατρέψει –ήδη ανατρέπει- εμπεδωμένες οικολογικές ισορροπίες χιλιετηρίδων.
Οποιαδήποτε χώρα και πολύ περισσότερο μια μικρή χώρα δεν μπορεί να αλλάξει τις τάσεις αυτές από μόνη της. Μπορεί όμως να εντοπίσει ποιες είναι οι πιο σημαντικές απειλές γι αυτήν και να συγκεντρώσει τις δυνάμεις της σε αυτές ώστε αν όχι να προλάβει, τουλάχιστον να αμβλύνει τις επιπτώσεις. Έγκαιρα όμως. Έχω ισχυριστεί εδώ και δυο χρόνια περίπου, ότι η δεκαετία 2020-2030 θα είναι η πιο κρίσιμη για τη χώρα μας. Στην περίοδο αυτή θα παιχτεί το στοίχημα αν θα φτάσουμε σε δύσκολες εποχές από καλύτερη ή χειρότερη θέση. Η απάντηση θα καθορίσει την πορεία μας για δεκαετίες μετά.
Πώς φαντάζεστε τον Κόσμο που θα ζήσουν τα παιδιά και τα εγγόνια μας;
Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία, καθώς ο Κόσμος αυτός έχει αρχίσει να είναι ήδη παρών. Η Ελλάδα αντιμετωπίζει όλο και περισσότερα ρίσκα σε διάφορα πεδία –δεν εννοώ ειδικά τις απειλές στα διεθνοπολιτικά ζητήματα με τους γείτονες-, τα οποία, κατά κανόνα, αρνείται να χειριστεί έγκαιρα και αποτελεσματικά, με αποτέλεσμα ο κίνδυνος να διογκώνεται. Όμως αντί να αναζητούμε απαντήσεις στο ερώτημα πώς θα είναι ο Κόσμος στον οποίο θα ζήσουν τα παιδιά και τα εγγόνια μας –και πολλοί από εμάς- καλύτερα να αναζητούμε απαντήσεις στο ερώτημα ποιες επιλογές μας σήμερα οδηγούν σε ένα χειρότερο τοπίο για τις γενεές αυτές αύριο, και πώς μπορούμε να κάνουμε το τοπίο αυτό πιο ανθρώπινο. Θα προσέθετα: μην ξεχνώντας ότι ένα πιο ανθρώπινο τοπίο συμπεριλαμβάνει και συνθήκες στο περιβάλλον μας, που θα επιτρέπουν και σε άλλα όντα και οικοσυστήματα να αναπτύσσονται, να εξελίσσονται και να μας περιβάλλουν, αποτρέποντας την αποδιάρθρωση του πλανήτη.