Ορθώς η «Μεταπολίτευση» έχει την τιμητική φέτος, με τα πενήντα χρόνια της. Δικαίως έχει πάρει τη θέση της ανάμεσα στις μεγάλες ημερομηνίες της εθνικής μας ιστορίας. Η ανάλυση και η αξιολόγηση της περιόδου είναι συμβολή στην εθνική αυτογνωσία και στη διαμόρφωση της συλλογικής μας μνήμης. Τα πολυάριθμα αφιερώματα και σχόλια εύλογα επικεντρώνονται στις τρεις μεγάλες κατακτήσεις της περιόδου: ειρήνευση, δημοκρατική σταθερότητα, θεσμική ένταξη στην «Ευρώπη». Πολύ συζήτηση γίνεται για το αν και πότε τελειώνει η «Μεταπολίτευση», όμως δύο άλλα ζητήματα πιστεύω ότι έχουν μεγαλύτερη σημασία από την άποψη της εθνικής αυτογνωσίας. Το πρώτο είναι πώς τοποθετούμε και αξιολογούμε τη «Μεταπολίτευση» στη συνολική πορεία της χώρας στη Νεωτερική εποχή – πρακτικά από τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Το δεύτερο είναι προφανώς το σκληρό ερώτημα πώς η «καλύτερη δημοκρατία που είχαμε, κατέληξε στη χρεοκοπία».
Σχεδόν αυθόρμητα, πολλές αξιολογήσεις αντιπαραθέτουν την καλή και ειρηνεμένη εποχή της «Μεταπολίτευσης» σε ένα συλλήβδην συγκρουσιακό και οπωσδήποτε δραματικό εθνικό παρελθόν μας. Το καλό παρόν έναντι του κακού παρελθόντος. Η διαπίστωση εν μέρει μόνο αληθεύει αλλά σίγουρα δεν ερμηνεύει. Μπορεί μάλιστα να παρερμηνεύει την «ελληνική περίπτωση» αναβιώνοντας παλιές αρνητικές αντιλήψεις για τη συνολική πορεία της χώρας στη νεωτερική εποχή, σαν να επρόκειτο για μια λιτανεία εμφυλίων και χρεοκοπιών στο περιθώριο του «πολιτισμένου κόσμου». Εδώ και κάποια χρόνια, η ιστορική ματιά έχει αφήσει πίσω της παλαιά ερμηνευτικά σχήματα. Έχει απορρίψει αναγνώσεις που αναπαράγουν έναν υποτιθέμενο «ελληνικό εξαιρετισμό», δηλαδή κάποιες ιδιαιτερότητες που διαφοροποιούσαν την Ελλάδα από τη γενική κίνηση του Κόσμου και της Ευρώπης. Αναγνώσεις που βασίζονταν είτε σε εθνικιστικές ανοησίες περί ανάδελφου έθνους, είτε σε πολύ πιο επεξεργασμένες και σεβαστές αναγνώσεις μαρξιστικής και φιλελεύθερες κατεύθυνσης που όμως έβλεπαν την Ελλάδα ως μια περίπτωση περιφερειακής υπανάπτυξης και καθυστέρησης, οντολογικά διαφορετική από την αναπτυγμένη Ευρώπη / Δύση.
Οι νέες ματιές εστίασαν αντιθέτως στον τρόπο που η Ελλάδα συμπαρασύρθηκε και συμμετείχε στους μεγάλους μετασχηματισμούς που διαμόρφωσαν τη Νεωτερικότητας: τη συγκρότηση του μοντέρνου Κράτους και του Έθνους, την ανάπτυξη του Καπιταλισμού, την εμπέδωση του Κοινοβουλευτισμού, την καθιέρωση του Κοινωνικού Κράτους, την ανάδυση της ατομικότητας. Σε αυτή τη διαδρομή η Ελλάδα είχε τους δικούς της χρόνους, κινούμενη όμως στις ίδιες ράγες. Είχε επιτυχίες και καταστροφές, αλλά μήπως ήταν η μόνη; Κάθε χώρα δεν είχε ανάλογες μεταπτώσεις; Η Ελλάδα είχε επίσης τις αμφιθυμίες της έναντι της «Δύσης», αναζητούσε και αναζητά τη δική της «ιδιοπροσωπία», την «ελληνικότητά» της. Ήταν αυτό στοιχείο καθυστέρησης ή διαφορετικότητας; Μα όλες οι ευρωπαϊκές χώρες βίωσαν την αμφιθυμία και επεξεργάστηκαν τον δικό τους ταυτοτικό δυϊσμό, συνήθως με το σχήμα των «δύο αντίθετων ψυχών». Η Γερμανία αντιπαρέθετε την δική της ρομαντική kultur στον στεγνό αγγλογαλλικό civilization, η Ρωσία τη σλάβικη ψυχή της, η Ιταλία την «λαϊκή-καθολική» ψυχή της, εμείς την «Ανατολή» και τη «Δύση». Στην ουσία, όλες οι χώρες αντιρροπούσαν την ορμητική τάση ομογενοποίησης της που έφερνε η αναδυόμενη μοντέρνα κοινωνία με την αναζήτηση της δική τους «-ότητας», αναμόρφωναν την παράδοσή τους παράγοντας συνάμα τη νεωτερική εθνική τους κουλτούρα και τέχνη.
Η Ελλάδα λοιπόν κινήθηκε στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας. Ο εθνικός της βίος κλιμακώθηκε από τα μεγάλα ιστορικά διακυβεύματα που διαμόρφωσαν τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και τις αντίστοιχες συλλογικές ταυτότητες: πώς θα οργανώσουμε το νέο ανεξάρτητο Κράτος; Πώς θα προετοιμαστούμε για τη νέα γεωπολιτική στα Βαλκάνια καθώς διαλύεται η Οθωμανική Αυτοκρατορία; Σε ποιο πλευρό θα ταχθεί η Ελλάδα στους Παγκόσμιους Πολέμους; Πώς θα συμμετάσχουμε στην εκβιομηχάνιση; Πώς θα οικοδομήσουμε μια σταθερή δημοκρατία στη Μεταπολίτευση; Έχω συνοψίσει τις ιστορικές συντεταγμένες της πορείας της χώρας με μια καθαρευουσιάνικη φράση «είμεθα έθνος γεωπολιτικό, ιστορικό, δημοκρατικό και μικρομεσαίο» (Βούλγαρης Γ., Ελλάδα: μια χώρα παραδόξως νεωτερική, Πόλις, Αθήνα 2019). Πράγματι, η Γεωπολιτική και οι Πόλεμοι δεν αφορούσαν μόνο τη σχέση με τα άλλα κράτη, αλλά προκαλώντας τον Εθνικό διχασμό και τον Εμφύλιο, χάραξαν τις ιδεολογικοπολιτικές ταυτότητες (δεξιά, κέντρο, αριστερά) πρακτικά ώς το τέλος του 20ου αιώνα. Η Ελλάδα είναι μια σπάνια και ενδιαφέρουσα περίπτωση «πρώιμου εκδημοκρατισμού», καθώς το Κράτος δημιουργήθηκε σχεδόν εκ του μηδενός και σχεδόν αμέσως εκδημοκρατίστηκε με την καθιέρωση της καθολικής ανδρικής ψήφου ήδη από το 1844. Έτσι γεννήθηκε μια μακρά παράδοση κοινοβουλευτισμού και παράλληλα πολιτικής πόλωσης και συστηματικής πατρωνίας. Και το θετικό και το αρνητικό ήταν πρωτίστως φαινόμενα της Νεωτερικότητας και όχι κατάλοιπα ενός παραδοσιακού οθωμανικού παρελθόντος. Κατά καιρούς τέλος εισπράξαμε μια ιστορική πρόσοδο, λόγω της σημασίας που έλαβε η αρχαία Ελλάδα στη διαμόρφωση της νεωτερικής ευρωπαϊκής συνείδησης. Και οι τρεις αυτοί παράγοντες έδωσαν σχήμα και δομή σε μια κοινωνία μικροκαπιταλισμού, αφού ο βιομηχανικός και τεχνολογικά ανεπτυγμένος καπιταλισμός πολύ μακρότερη τύχη γνώρισαν στην Ελλάδα.
Συμπέρασμα; Τα 150 χρόνια πριν τη Μεταπολίτευση δεν ισοπεδώνονται σε ένα κακό παρελθόν το οποίο επιτέλους ξεπεράσαμε. Μπορούμε να χαιρόμαστε τις κατακτήσεις της Μεταπολίτευσης, χωρίς να επιστρέψουμε σε απορριπτικές ή καταδικαστικές αναγνώσεις του εθνικού μας βίου.
Και το δεύτερο ερώτημα για τη Μεταπολίτευση; Πώς η καλύτερη δημοκρατία που είχαμε κατέληξε στη χρεοκοπία; Μπορούμε να επικαλεστούμε πολλές «πολιτικές παθογένειες» και να επιρρίψουμε ευθύνες σε κόμματα και πολιτικούς, όλα αυτά ισχύουν. Υπάρχει όμως και μια δυσκολότερη αλήθεια, Ότι η χρεοκοπία δεν έγινε ερήμην του εκδημοκρατισμού αλλά και εξ αιτίας του – ή τουλάχιστον αυτού που θεωρήσαμε εκδημοκρατισμό. Για όλους της γενιάς μου που ζήσαμε τη χούντα, φυλακιστήκαμε, βασανιστήκαμε, η πρόταση είναι περίπου βέβηλη. Έχει όμως δύο επιχειρήματα. Το πρώτο είναι ότι η Δημοκρατία , το ξέρουμε ήδη από την αρχαιότητα, είναι έτσι κι αλλιώς ντελικάτο σύστημα ασταθών και επισφαλών εξισορροπήσεων. Εύκολα θαμπώνει καθώς την ακολουθούν σαν σκιές της η δημαγωγία, ο λαϊκισμός, και στη σημερινή εποχή, ένας αυξανόμενα αντικοινωνικός ατομικισμός. Το δεύτερο είναι ότι οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες αναπτύχθηκαν μέσω της σύμπλεξης και αλληλεπίδρασης Καπιταλισμού και Δημοκρατίας. Άλλοτε αυτός ο συνδυασμός στάθηκε γόνιμος - στη μεταπολεμική Ευρώπη για παράδειγμα, παρήγαγε το Κοινωνικό Κράτος. Άλλοτε μπορεί να γίνει προβληματικός. Κάτι τέτοιο συνέβη στην εξέλιξη της Μεταπολίτευσης, όταν η «καλύτερη δημοκρατία που είχαμε» συνδυάστηκε με έναν μικροκαπιταλισμό, χωρίς δυναμισμό, εσωστρεφή και εν πολλοίς κρατικοδίαιτο και συντεχνιακό. Τελικά, ο συνδυασμός γέννησε στην πορεία της Μεταπολίτευσης μια δομή μεγάλων και μικρών οργανωμένων συμφερόντων που μπλοκάριζε την ανάπτυξη και την μεταρρύθμιση. «Μπλοκαρισμένη κοινωνία» ή «αιχμαλωτισμένη δημοκρατία» (capture democracy) είναι συγγενείς όροι που η πολιτική κοινωνιολογία καθιέρωσε για ανάλογα φαινόμενα προβληματικής σύμπλεξης δημοκρατίας- καπιταλισμού.
Είναι αυτά μια ανασκόπηση που αφορά το παρελθόν; Δυστυχώς όχι. Όμως αυτή είναι μια συζήτηση που θέλει τη συνέχειά της.
Πηγή: www.tanea.gr