Τα Μετέωρα Βήματα του ΕΣΥ – Τριάντα Χρόνια Εθνικού Συστήματος Υγείας: Ανάλυση της Υλοποίησης και Μαθήματα Πολιτικής Υγείας.

.

Του Άρη Σισσούρα.

.

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2012.

.

Το καλοκαίρι που πέρασε, είχα το χρόνο να διαβάσω το βιβλίο του Άρη Σισσούρα, μέχρι και την τελευταία υποσημείωση! Για όσους δεν τον γνωρίζουν, ο Άρης Σισσούρας είναι Ομότιμος Καθηγητής Επιχειρησιακής Έρευνας του Πανεπιστημίου Πατρών, ένας από τους πρώτους τρεις «τεχνοκράτες της υγείας» στη Μεταπολιτευτική Ελλάδα, δηλαδή τους επιστήμονες με εξειδίκευση στις υπηρεσίες υγείας, που συμμετείχε στην ομάδα που δημιούργησε το ΕΣΥ (Εθνικό Σύστημα Υγείας) και που έζησε από κοντά όλη την μετέπειτα εξέλιξη του, καθότι βρισκόταν και βρίσκεται μέσα ή δίπλα στα κέντρα λήψης των αποφάσεων για την πολιτική υγείας, από το 1975 που γύρισε στην Ελλάδα μέχρι σήμερα.

.

Ο Άρης Σισσούρας αξίζει συγχαρητηρίων για το βιβλίο του. Έχει κάνει ένα τεράστιο έργο (formidable task) και έχει γράψει ένα συναρπαστικό βιβλίο!

.

Κατάφερε να συγκεντρώσει και να παρουσιάσει όλα τα γεγονότα και τα ντοκουμέντα που στοιχειοθετούν την πορεία του ΕΣΥ και την κατάληξη του, ως ένα ανολοκλήρωτο σχέδιο που υπονομεύτηκε από μια μερίδα (ενδεχόμενα την μεγαλύτερη) των προοδευτικών δυνάμεων που συναπαρτίζουν το ΠΑΣΟΚ (ή τουλάχιστον που το συναπάρτιζαν μέχρι να διαλυθούν σαν τα φύλλα του φθινοπωρινού δέντρου στην μπόρα του Μνημονίου). Λέω προοδευτικών και προσθέτω τα «συνώνυμα» που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν: Δημοκρατικές και λοιπές δυνάμεις, κεντροαριστερά, σοσιαλιστές, σοσιαλδημοκράτες… Κάνω αυτή την παρένθεση για να καταλήξω στο ότι αυτές οι δυνάμεις που συμμετείχαν στο μπλοκ εξουσίας που κυβέρνησε τη χώρα επί 22 από τα 39 χρόνια της Μεταπολίτευσης δεν ενστερνίστηκαν το βασικό σύνθημα του ΕΣΥ «Δωρεάν και Ίση Περίθαλψη για Όλους», ούτε κατανόησαν ότι σε όλες τις χώρες με ανεπτυγμένο Κράτος Πρόνοιας, η ΠΦΥ (Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας) με πυλώνα τον Γενικό-Οικογενειακό Γιατρό είναι η βάση στην οποία το σλόγκαν μετουσιώνεται σε πραγματικότητα και δεν παραμένει ένα όραμα/σύνθημα που το επικαλούμαστε για να το υπονομεύσουμε, όπως πολύ σωστά αναδεικνύεται στο βιβλίο ότι έκαναν οι σύντροφοι της συντεχνίας των ιατρικών ειδικοτήτων, σε αγαστή συνεργασία με τις συντεχνίες των διοικητικών και άλλων επαγγελματιών υγείας, και των εξαρτώμενων από τα κυκλώματα του φαρμάκου και των προμηθειών υγειονομικού υλικού και βιο-ιατρικού εξοπλισμού.

.

Όπως είναι αντιληπτό συμμερίζομαι την προσέγγιση και τα συμπεράσματα (ή τα διδάγματα) στα οποία καταλήγει ο συγγραφέας. Η διαφοροποίηση μου είναι στην έμφαση (ή στις αποχρώσεις). Συγκεκριμένα, πιστεύω ότι κομβικής σημασίας στην ακύρωση της πορείας προς ένα ΕΣΥ που θα δικαίωνε την ονομασία του, αντί να την απαξιώνει, ήταν 3 ορόσημα: Η παρέμβαση Αλευρά (1983), η επικράτηση του Κατσανέβα έναντι του Μαγκάκη (1987) και η επικράτηση του Νεκτάριου έναντι του Παπαδόπουλου (2002). Ο Σισσούρας τα αναφέρει και τα αναλύει, ιδιαίτερα το πρώτο ορόσημο. Όμως, τα άλλα δυο, τα αναφέρει για πρώτη φορά σε μια υποσημείωση (βλέπε υποσημείωση 150, σελ. 200) και τα επαναλαμβάνει αργότερα, χωρίς να αναδείξει το πόσο, συμβολικά και ουσιαστικά, αυτά τα γεγονότα εξέφραζαν την «αντι-μεταρρυθμιστική» λογική των ισχυρών stakeholders (ομάδων συμφερόντων) που κυριάρχησαν στο σύστημα όπως παρουσιάζονται αναλυτικά στο βιβλίο και που απαρίθμησα συνοπτικά μόλις πιο πάνω.

.

Σε σχέση με αυτήν την εκτίμηση, και συμπληρωματικά σε όσα αναλύονται στο βιβλίο για τη διφορούμενη (στην καλύτερη περίπτωση) μέχρι αρνητική στάση του εκάστοτε Πρωθυπουργικού περιβάλλοντος και των δυο Πρωθυπουργών (Ανδρέα Παπανδρέου και Κώστα Σημίτη), είναι το γεγονός ότι δεν αναζήτησαν, ως αρχηγοί του ΠΑΣΟΚ, δηλαδή του Σοσιαλιστικού Κινήματος της χώρας, το ιδεολογικό πρόταγμα του ΕΣΥ και της ΠΦΥ, αλλά έτειναν «ευήκοον ους» στον κλινικάρχη-σύμβουλο ο πρώτος και στους κοντόφθαλμους λογιστές-οικονομολόγους ο δεύτερος. Δεν επεκτείνομαι – τα υπόλοιπα τα λέει το βιβλίο.

.

Μια άλλη διαφοροποίηση μου, που σχετίζεται με την παραπάνω, είναι ότι η Ελληνική Κυβέρνηση δεν κατανόησε ποτέ, μέχρι που ενέσκηψε η δημοσιονομική κρίση, ότι σε μια προηγμένη χώρα (αλλά και στις αναπτυσσόμενες), η Υγεία είναι ένας από τους κρισιμότερους τομείς για την ανάπτυξη, και όχι «απλά» ένας μηχανισμός να κάνει η πολιτική τάξη τα ρουσφέτια της (σε κλασικούς διορισμούς αλλά και, το πιο σημαντικό, σε εξυπηρέτηση ασθενών) και κατά τα άλλα να διατυμπανίζει την αριστεροσύνη της. Δίνω δυο παραδείγματα για το πώς συμβάλει στην ανάπτυξη: (α) η κλασική σχέση βιομηχανικής παραγωγής και υγείας του εργατικού δυναμικού, καθώς και κόστους εργασίας και παραγωγής προϊόντων, που οδήγησαν τον Σιδηρούν Καγκελάριο της Πρωσίας Bismarck να δημιουργήσει, στο δεύτερο ήμισυ του 19^ου Αιώνα, το πρώτο οργανωμένο Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης και τις Κυβερνήσεις της μεταπολεμικής Ευρώπης να δημιουργήσουν, έναν αιώνα μετά, το «κατά Beveridge» Κράτος Πρόνοιας και (β), για να έρθω στα καθ’ ημάς: Πιστεύει κανείς ότι ο τουρισμός στην Ελλάδα θα έφτανε στα επίπεδα που έχει φτάσει αν δεν υπήρχαν αξιόπιστες υπηρεσίες υγείας, άρα και το αίσθημα ασφάλειας ότι όποιος τουρίστας αρρωστήσει ή πάθει ένα ατύχημα θα έχει τουλάχιστον καλές (για να μην πω άριστες) υπηρεσίες υγείας;

.

Η έλλειψη κατανόησης της συμβολής του Τομέα Υγείας στην οικονομία είναι αυτή που εμπόδισε την (αρχικά σχεδιασμένη) μετεξέλιξη του ΚΕΣΥ (Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας) στο Ελληνικό αντίστοιχο των «National Boards of Health» των Σκανδιναβικών χωρών ή στο αντίστοιχο του ΚΕΠΕ (Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών) στον υγειονομικό χώρο. Βέβαια, αυτή η έλλειψη κατανόησης εξυπηρέτησε και ενίσχυσε την επικράτηση των λογής-λογής συνδικαλιστών και άλλων ερασιτεχνιζόντων «ειδικών» που διαμόρφωναν την πολιτική υγείας με τους τρόπους που περιγράφονται: παρεισφρέοντας στους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων ή εκτελώντας χρέη «ειδικού συμβούλου» στα γραφεία των εκάστοτε Υπουργών (και Υφυπουργών) Υγείας. Και όταν αναφέρομαι στους δήθεν ειδικούς αναφέρομαι κυρίως στο σινάφι μου, δηλαδή στους γιατρούς που, μετά από ένα «τέρμινο» μετεκπαίδευσης σε κάποιο (συνήθως) περιφερικό νοσοκομείο της Αγγλίας, της Σουηδίας ή των ΗΠΑ, παριστάνουν τους ειδικούς στα συστήματα υγείας…

.

Είναι γεγονός ότι μέχρι να φτάσω στο προτελευταίο κεφάλαιο (14) του βιβλίου, αναρωτιόμουν γιατί δεν είχε αναφερθεί αυτό το θέμα. Τελικά αναφέρεται και τονίζεται επαρκώς η σημασία του. Η διαφοροποίηση μου είναι ότι θα έπρεπε να αναφερθεί πιο νωρίς για να τονιστεί ότι είναι πολύ ψηλά στις αιτίες της κακοδαιμονίας του συστήματος υγείας της χώρας…

.

Η έλλειψη ιδεολογικού στίγματος στην πολιτική υγείας του ΠΑΣΟΚ μετά την αποχώρηση του Παρασκευά Αυγερινού από το Υπουργείο Υγείας (και από τη θέση του υπεύθυνου για την υγεία στο ΠΑΣΟΚ), σε συνδυασμό με την έλλειψη του μόνιμου τεχνοκρατικού οργανισμού μελέτης των υπηρεσιών υγείας (ως think-tank και όχι μόνο) είναι αυτά που καθιστούν την γρήγορη εναλλαγή των ανθρώπων που κατείχαν το θώκο του Υπουργού Υγείας πρόβλημα, και όχι αυτή καθ’ αυτή η εναλλαγή! Με άλλα λόγια θεωρώ ότι η εναλλαγή προσώπων στο Υπουργείο είναι το σύμπτωμα και όχι η αιτία της έλλειψης συγκεκριμένης, συνεπούς και «καθαρής» πολιτικής υγείας από πλευράς ΠΑΣΟΚ (και άρα της κυριαρχίας των προσωπικών πολιτικών επιλογών του κάθε Υπουργού).

.

Με την ευκαιρία της αναφοράς στα πρόσωπα των Υπουργών, χαίρομαι που ο Άρης Σισσούρας αναδεικνύει τη συμβολή του Σπύρου Δοξιάδη στην θεμελίωση του ΕΣΥ. Πάντα έλεγα ότι χρειάστηκαν τρεις κατά σειρά Υπουργοί Υγείας για να ξεκινήσει το ΕΣΥ (και το λέω έχοντας στενά συνεργαστεί και εγώ, όπως και ο συγγραφέας του βιβλίου, και με τους τρεις):

.

.
• Ο Σπύρος Δοξιάδης που έβαλε τις τεχνοκρατικές βάσεις και το όραμα για ένα νέο (σύγχρονο) σύστημα υγείας, αλλά δεν είχε τις πολιτικές δεξιότητες που απαιτούνταν για να ξεπεράσει τις αντιδράσεις που ξεσηκωθήκαν κατά της πρότασης του, κυρίως μέσα από το ίδιο του το κόμμα.

.

• Ο Παρασκευάς Αυγερινός που είχε την πολιτική ικανότητα και το κύρος, ως μέλος του Εκτελεστικού Γραφείου του ΠΑΣΟΚ, να υπερβεί τις αντίστοιχες αντιστάσεις μέσα στο ΠΑΣΟΚ, πρόσθεσε την ιδεολογική διάσταση του εγχειρήματος («Δωρεάν και Ίση Περίθαλψη για Όλους») και κατάφερε έτσι να προσελκύσει την υποστήριξη του κόσμου. Ο Νόμος 1397/1983 για τη δημιουργία του ΕΣΥ έπρεπε να είναι γνωστός ως ο «Νόμος Αυγερινού».

.

• Και ο Γιώργος Γεννηματάς, που είχε ικανότητες management τόσο στο πολιτικό επίπεδο όσο και στο διαχειριστικό, καθώς και το εξαιρετικό επικοινωνιακό χάρισμα να πείθει τους συνομιλητές και ακροατές του. Σωστά όμως στο βιβλίο στοιχειοθετεί τις πολλές αντιφάσεις που εμπεριείχε η περίοδος Γεννηματά, τα αποτελέσματα των οποίων σε κάποιους ήταν ορατά από τότε, και στους πολλούς φάνηκαν πολύ αργότερα.

.

.

Αναφερόμενος στους Υπουργούς Υγείας, είχα πει στον Αλέκο Παπαδόπουλο (όταν ήταν ακόμη Υπουργός Υγείας) ότι μετά τους τρεις πρώτους, ήταν ο τέταρτος. Με τη γνωστή σεμνότητα του, μου απάντησε ότι «η νεκροψία θα δείξει!». Ε, λοιπόν, 11 χρόνια μετά την αποχώρηση του από το Υπουργείο, επιμένω ότι είναι ο τέταρτος και δεν υπάρχει πέμπτος με θετικό πρόσημο στο έργο του.

.

Αντίθετα, υπάρχουν δυο υπουργοί, ο Νικήτας Κακλαμάνης και ο Δημήτρης Αβραμόπουλος, με σαφές αρνητικό πρόσημο – το γιατί, φαίνεται στο βιβλίο: βλέπε, μεταξύ άλλων, τον εκτροχιασμό της φαρμακευτικής δαπάνης, τις ΜΕΘ των νοσοκομείων του ΕΣΥ που δεν λειτουργούσαν και τις κενές περιεχομένου εξαγγελίες για εξάλειψη της σπατάλης και της διαφθοράς στις προμήθειες. Αυτή η πενταετία ήταν η μόνη, ακόμη και σε σύγκριση με την περίοδο 1990-1993, όπου ασκείτο συνειδητά πολιτική απαξίωσης του ΕΣΥ και «αποστράγγισης» των δημοσίων πόρων για την υγεία.

.

Όσο για τον Ανδρέα Λοβέρδο, παρότι είναι ο Υπουργός που δημιούργησε τον ΕΟΠΥΥ, δηλαδή που επιτέλους προχώρησε στην ενοποίηση των κλάδων υγείας των ασφαλιστικών ταμείων, κρατώ τις επιφυλάξεις μου, γιατί δεν το έκανε παρά μόνο για να ανταποκριθεί στις ανάγκες της Μνημονιακής συγκυρίας, ενώ το business plan που θα έπρεπε να συνοδεύει ένα τέτοιο εγχείρημα αποτυπώνεται σε μια λευκή κόλλα χαρτί! Τα αποτελέσματα είναι ορατά στις επαναλαμβανόμενες ανά τακτά χρονικά διαστήματα κρίσεις χρηματοδότησης του ΕΟΠΥΥ.

.

Μιλώντας για τα πρόσωπα, ας μου επιτραπεί να κάνω και μια αναφορά στον εξ εσπερίας ομογενή guru της υγείας, στις δημοσιεύσεις του οποίου συχνά παραπέμπει το βιβλίο του Άρη Σισσούρα: καλές οι αναλύσεις του, αλλά όταν είχε την πρόκληση να αναλάβει τις ευθύνες του και την ευκαιρία να δοκιμάσει να εφαρμόσει στην πράξη αυτά για τα οποία έχει τη διεθνή αναγνώριση, προτίμησε τον ασφαλέστερο (;) ρόλο του spokesman!

.

Συναφές με το σχόλιο μου για την έλλειψη του «ΚΕΠΕ της υγείας», είναι η πλήρης αποτυχία της εισαγωγής μηχανοργάνωσης στο σύστημα υγείας, άρα και «παραγωγής» δεδομένων για την παρακολούθηση των δεικτών της χρήσης (συμπεριλαμβανομένων των φαρμάκων), του κόστους και του υγειονομικού αποτελέσματος των υπηρεσιών υγείας. Το θέμα αυτό παρουσιάζεται στο βιβλίο, αλλά, κατά τη γνώμη μου, δεν του αποδίδεται η σημασία που πρέπει, καθότι δεν αναφέρονται, εκτός της ιστορίας με τον «Ιπποκράτη» (βλέπε σελ. 339), ποιοι και πως υπονόμευαν κάθε φορά αυτήν την εξέλιξη. Να μου πείτε, εδώ υπονόμευσαν μέχρις ενός σημείου την ανάπτυξη του ΤΑΞΙΣ στην εφορία, στη μηχανογράφηση της υγείας θα κόλλαγαν;

.

Η αναφορά μου στις καλές (ή άριστες) υπηρεσίες υγείας που παρέχονται στη χώρα δεν είναι τυχαία: έχουμε αρκετές ενδείξεις και μερικές αποδείξεις ότι το σύστημα υγείας της Ελλάδας στο σύνολο του (ΕΣΥ + ιδιωτικός τομέας) έχει υψηλή αποτελεσματικότητα, παρά την χαμηλή αποδοτικότητα που απορρέει από τα δεδομένα που παρατίθενται στο βιβλίο και παρά την ανοργανωσιά που βιώνει ο πολίτης-χρήστης των υπηρεσιών και το κόστος που πληρώνει από την τσέπη του (out-of-pocket) σε επίσημες και ανεπίσημες πληρωμές (παρεμπιπτόντως, γιατί άραγε ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί πουθενά τη λέξη «φακελάκι» για τις παραπληρωμές στους γιατρούς;). Η τεκμηρίωση της αποτελεσματικότητας προκύπτει από τους πολύ χαμηλούς δείκτες βρεφικής, περιγεννητικής και, κυρίως μητρικής θνησιμότητας, από την έλλειψη αποτρέψιμων (avoidable) θανάτων από λοιμώδη νοσήματα, σκωληκοειδίτιδα, στένωση των στεφανιαίων, κλπ. Δεν διατείνομαι ότι όλα είναι «καλά και ωραία». Αλλά αν δεν υπήρχε αυτή η αποτελεσματικότητα, τα ιδιωτικά ιατρεία της Harley Street του Λονδίνου και τα αντίστοιχα ξενοδοχεία που εξυπηρετούσαν τις ορδές των Ελλήνων «πριν το ΕΣΥ» θα συνέχιζαν να πλουτίζουν εις βάρος των συμπατριωτών μας.

.

Το βιβλίο είναι συναρπαστικό. Αλλά, μια κριτική που έχω να κάνω είναι ότι δεν είναι εύκολο στην ανάγνωση του. Όπως είπα στην αρχή, it is formidable (δημιουργεί δέος)! Έχει πολλές επαναλήψεις και ορισμένα κεφάλαια είναι πέρα του αναγκαίου λεπτομερή, ιδιαίτερα στο πρώτο και στο δεύτερο μέρος που παρουσιάζουν την κυοφορία και την γέννηση του ΕΣΥ. Το βιβλίο χρειαζόταν έναν καλό (Βρετανό) editor που θα έκοβε τις πολλές επαναλήψεις, θα έκανε τις διασταυρούμενες παραπομπές (cross referencing) μεταξύ των κεφαλαίων, θα επέβαλε αρκετές συντομεύσεις και θα διόρθωνε κάποιες ανακρίβειες και ανακολουθίες που υπάρχουν στις ημερομηνίες. Με απλά λόγια: το βιβλίο μπορούσε να είναι συντομότερο κατά 100 σελίδες και να λέει πάλι τα ίδια (πολιτικά και τεχνικά) πράγματα! Ο κίνδυνος σε ένα τόσο πυκνογραμμένο βιβλίο είναι να χάσει κανείς το δάσος, εξετάζοντας τα δέντρα, ακόμη και τα κλαδιά τους. Ο συγγραφέας δεν χάνει το δάσος. Δεν ξέρω όμως αν βοηθά τον μη-ειδικό αναγνώστη να το δει.

.

Πριν κλείσω, οφείλω να ευχαριστήσω το φίλο μου τον Άρη για τις θετικές αναφορές που κάνει στο πρόσωπο μου και στις δημοσιεύσεις μου τότε που ξεκινούσε η περιπέτεια του ΕΣΥ. Δεν κάνει όμως καμία αναφορά στη δουλειά που έκανα στο ΠΑΣΟΚ το 2005-2007 για να επαναφέρω την ΠΦΥ στην agenda της πολιτικής υγείας, με το σχέδιο για τις Μονάδες Οικογενειακής Ιατρικής (ΜΟΙ), έστω χωρίς την ενοποίηση των Ταμείων Υγείας, που είχε γίνει Χίμαιρα για όλους εμάς που ασχολούμαστε με τις Υπηρεσίες Υγείας. Βέβαια, το ΠΑΣΟΚ τότε δεν ήταν στην Κυβέρνηση αλλά στην αντιπολίτευση. Βέβαιο επίσης είναι ότι το ίδιο το ΠΑΣΟΚ ξέχασε τι έλεγε στο προεκλογικό του πρόγραμμα ακόμη και πριν κερδίσει τις εκλογές του 2009, και σίγουρα πολύ πριν συνειδητοποιήσει το μέγεθος του δημοσιονομικού προβλήματος που οδήγησε τη χώρα στο Μνημόνιο. Όμως, έστω και μια μικρή αναφορά σε «άλλη μια προσπάθεια εισαγωγής της ΠΦΥ στο ΕΣΥ» πιστεύω ότι θα μπορούσε να υπάρχει. Σημειωτέον, όπως γνωρίζουμε από την εμπειρία άλλων χωρών, ο θεσμός του Γενικού-Οικογενειακού Γιατρού είναι το κλειδί για τη συγκράτηση των δαπανών υγείας χωρίς να αυξάνονται οι ανισότητες, ιδιαίτερα στην εποχή των Μνημονίων, και αναρωτιέμαι γιατί δεν βάζει ξανά το θέμα η Τρόικα, ενώ την είχε απασχολήσει στα μέσα του 2010, κατά την πρώτη της επίσκεψη στο Υπουργείο Υγείας!

.

Τέλος, πρέπει να πω ότι χαίρομαι που διατηρεί ο Άρης Σισσούρας την αισιοδοξία που πάντα τον διέκρινε, πιστεύει πως υπάρχουν προοπτικές για βελτίωση των υπηρεσιών υγείας και καταθέτει τις δικές του προτάσεις. Τις επικροτώ και συνυπογράφω με μια διαφοροποίηση (πάλι στην έμφαση και στις αποχρώσεις): θα προέβαλα ως πρώτο ζητούμενο την δημιουργία του Οργανισμού Τεκμηρίωσης, Αξιολόγησης και Σχεδιασμού των Υπηρεσιών Υγείας και ας παρεξηγηθώ ότι το κάνω επειδή είναι το γνωστικό μου αντικείμενο!

.

Όμως, ο συγγραφέας γράφει και ο κριτής κάνει κριτική. Η δουλειά του δύσκολη και η δική μου εύκολη. Όλα όσα λέω ΔΕΝ έχουν σκοπό να μειώσουν την αξία του έργου του Άρη Σισσούρα. Η συγγραφή του βιβλίου και η απεικόνιση «των Μετέωρων Βημάτων του ΕΣΥ» ήταν ένα τιτάνιο έργο που αξίζει να μελετηθεί από όλους όσους ασχολούνται με τον προγραμματισμό, την οργάνωση, και τη διοίκηση των υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα, και βέβαια από όλους όσοι συμβουλεύουν ή προτίθενται να παρέχουν συμβουλές στους Υπουργούς και Υφυπουργούς Υγείας για την χάραξη της πολιτικής υγείας στη χώρα τα επόμενα χρόνια. Είναι κρίμα ότι, λόγω (Ελληνικής) γλώσσας, το βιβλίο αυτό δεν είναι προσιτό στο διεθνές περιβάλλον, όπου η συζήτηση για την πολιτική υγείας γίνεται με όρους που αξιοποιούν πονήματα αυτής της μορφής. Από πλευράς μου, το σίγουρο είναι ότι θα το συστήνω σε όλους τους Μεταπτυχιακούς μου Φοιτητές στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.