Οι περιπτώσεις με βαρύ φορτίο βαρβαρότητας πληθαίνουν, όσο προχωρούμε προς το μέλλον. Είναι δε εμφανές, ότι δεν είναι τυχαία γεγονότα, ενώ έχουν υπερεθνικές διαστάσεις και αποτελούν έκφραση δομικού χαρακτήρα παθογενειών του μοντέλου οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών και των αξιών, οι οποίες συνθέτουν την πολιτισμική τους ταυτότητα.
Η περίπτωση της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών και ο τρόπος αντιμετώπισης αυτού του φαινομένου είναι η κορυφή του παγόβουνου. Είναι λυπηρό για την ανθρώπινη οντότητα, να μην αντιμετωπίζεται το πρόβλημα από την στιγμή, που παύει να εξυπηρετεί τις βραχυπρόθεσμες ανάγκες των χωρών υποδοχής των προσφύγων και μεταναστών (δημογραφικές, εργασιακές, οικονομικές), διότι μακροπρόθεσμα, από το 2030 και μετά, σύμφωνα με την Eurostat η Ευρώπη θα αντιμετωπίσει έλλειψη ατόμων σε ηλικία εργασίας, η οποία θα είναι της τάξης των 20,8 εκατ. ανθρώπων. Ακόμη δε χειρότερο είναι να μην γίνονται δεκτοί οι λεγόμενοι οικονομικοί μετανάστες, αν και στις πατρίδες τους η πείνα και οι θάνατοι από ασιτία διαμορφώνουν μια απάνθρωπη πραγματικότητα.
Φαίνεται, ότι «ο πολιτισμός δεν ακυρώνει τη βαρβαρότητα, αλλά πολλές φορές την επικυρώνει. Όσο πιο πολιτισμένος είναι ένας λαός, τόσο πιο βάρβαρος και καταστροφικός μπορεί να γίνει» (Umberto Eco).
Αρκεί να δει κάποιος τα στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και θα κατανοήσει το μέγεθος του προβλήματος, στου οποίου τη γέννεση έχει συμμετοχή και το ανεπτυγμένο τμήμα του πλανήτη, με την άγρια εκμετάλλευση των φυσικών πόρων των χωρών του Νότου και την εγκαθίδρυση διεφθαρμένων καθεστώτων για την προώθηση των συμφερόντων του.
Για την καλλιέργεια δε θετικού κλίματος σε επικοινωνιακό επίπεδο υπάρχει η αναπτυξιακή βοήθεια ή οι επενδύσεις, τα οποία ουσιαστικά προσφέρουν πολύ λίγα στους λαούς αυτών των χωρών, διότι τα κεφάλαια σταδιακά επανεξάγονται. Όμως ενισχύουν την αναπαραγωγή σχέσεων εξάρτησης από τους «επενδύοντες» και τα διεφθαρμένα καθεστώτα.
Συμπληρωματικά προβάλλονται στις χώρες υποδοχής των μετακινούμενων πληθυσμών εκείνα τα γεγονότα, τα οποία προσφέρονται για την προώθηση πολιτικών σκοπιμοτήτων και στοχεύσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αντιμετώπιση του προσφυγικού από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από τη στιγμή που βραχυπρόθεσμα τα όρια του οικονομικού συστήματος και οι δυνατότητες κοινωνικής ενσωμάτωσης των προσφύγων και των μεταναστών εξαντλούνται, τότε παύει να υφίσταται το πρόβλημα για την πολιτική ηγεσία της Ε.Ε.
Κλείνουν τα σύνορα και δημιουργούνται οι «Ειδομένες της ντροπής».
Βέβαια το εύρος της σύγχρονης βαρβαρότητας δεν εξαντλείται στο φαινόμενο της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών και στην ανυπαρξία βούλησης να αντιμετωπισθεί στις πραγματικές του διαστάσεις, οι οποίες έχουν πλανητικό φορτίο και ανάλογες πολιτικές ευθύνες.
Η περίπτωση του Ρεπουμπλικανού Donald Trump στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής είναι πολύ χαρακτηριστική και καθόλου τυχαία, για τον βαθμό αποδοχής της βαρβαρότητας από μια κοινωνία. Αρκεί να δημιουργείται η αίσθηση, ότι απειλείται από το ένα μέρος και από το άλλο να φαντασιώνεται, ότι με την βαρβαρότητα διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την δική της ευημερία.
Φτάνει μάλιστα στο σημείο να στηρίζει τις προσδοκίες της για βελτίωση των συνθηκών της ζωής της σε εικονικές καθαρά εντυπώσεις, οι οποίες βασίζονται στην ευημερία μιας ολιγάριθμης οικονομικής ελίτ, που λειτουργεί ως πρότυπο.
Σε αυτό το πλαίσιο νομιμοποιεί την επαναφορά βασανιστηρίων, την τοποθέτηση συρματοπλεγμάτων στα σύνορα της χώρας της, ακόμη και αν αυτό το κράτος στηρίχθηκε στους μετανάστες για την συγκρότηση του, ενώ δεν ενοχλείται από την θετική στάση του Trump σε σχέση με την κου-κλουξ-κλαν.
Η χώρα δε, την οποία φιλοδοξεί να κυβερνήσει, εάν τελικά είναι υποψήφιος του κόμματος των Ρεπουμπλικανών και κερδίσει τις εκλογές για την προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, έχει κεντρικό ρόλο στο παγκόσμιο σύστημα ασφαλείας και επηρεάζει τις εξελίξεις σε πλανητικό επίπεδο.
Παρόμοια φαινόμενα καταγράφονται και στην Ευρώπη, με πιο πρόσφατο τα αποτελέσματα των εκλογών στις 13 Μαρτίου 2016 σε τρία κρατίδια της Γερμανίας. Συγκεκριμένα το ξενοφοβικό ακροδεξιό μόρφωμα του AfD (Alternative fur Deutschland), του οποίου το ηγετικό στέλεχος Frauke Petri πρότεινε να πυροβολούνται οι πρόσφυγες, όταν προσπαθούν χωρίς άδεια να περάσουν τα γερμανικά σύνορα, βρήκε ανταπόκριση στο εκλογικό σώμα.
Συγκεκριμένα στο κρατίδιο Baden-Wurttemberg αναδείχθηκε τρίτη δύναμη με 15,1%, στο Rheinland-Pfalz επίσης τρίτη δύναμη με 12,6% και στο Sachsen-Anhalt δεύτερη με 24,2%.
Τα παραδείγματα έξαρσης της βαρβαρότητας είναι πολλά και πολύ οδυνηρά για ορισμένες κοινωνίες, που αντιμετωπίζουν αυτές τις συνθήκες. Μπορεί να έχουν τοπική αναφορά, όπως είναι οι Ισλαμιστές στη Συρία και στο Ιράκ ή ανάλογα φαινόμενα στην Αφρική και στην Ασία, όμως οι επιπτώσεις έχουν ευρύτερες συνέπειες, διότι μεγάλα τμήματα αυτών των κοινωνιών αναγκάζονται να αναζητούν διέξοδο στην προσφυγιά.
Εάν μάλιστα οι χώρες υποδοχής ή διέλευσης, όπως η Ελλάδα, αντιμετωπίζουν οικονομική κρίση με πολύ υψηλό δείκτη ανεργίας και φτώχειας, τότε η ανθρωπιστική κρίση μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε ανθρωπιστική καταστροφή.
Ενισχυτικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση παίζει η ακολουθούμενη οικονομική πολιτική, η οποία οδηγεί στην φτωχοποίηση ευρύτερων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας και στην αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων, χωρίς να επιλύονται τα δομικά προβλήματα του μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης. Το επιβεβαιώνει η κατακόρυφη άνοδος του δείκτη σχετικής φτώχειας κατά 8% το 2015, σύμφωνα με μελέτη, η οποία περιλαμβάνεται στην ετήσια έκθεση της Τράπεζας της Ελλάδος (Το Βήμα online, 26.2.2016).
Αυτές οι συνθήκες όμως απονευρώνουν την κοινωνία και αποδυναμώνουν την κοινωνική συνοχή, ενώ αυξάνεται η εγκληματικότητα και γενικότερα η αποκλίνουσα συμπεριφορά.
Για την άρση δε αυτών των αρνητικών φαινομένων δεν προσφέρεται η επίδειξη «κοινωνικής ευαισθησίας» είτε θεσμών είτε εκπροσώπων της ολιγάριθμης οικονομικής ελίτ, η οποία συνεχίζει την συσσώρευση πλούτου ακόμη και σε περίοδο οικονομικής κρίσης.
Το θέμα, βέβαια, είναι να ανιχνευθούν και να αντιμετωπισθούν τα γενεσιουργά αίτια της σύγχρονης βαρβαρότητας, στο πλαίσιο της οποίας οι ανθρώπινες σχέσεις είτε σε κοινωνικό είτε σε διαπροσωπικό επίπεδο χαρακτηρίζονται από ωμότητα, απανθρωπιά, καλλιέργεια του τρόμου και βιαιότητα. Ειδάλλως οι κοινωνίες δεν θα μπορέσουν να διαχειρισθούν την σύνθετη πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης και των πλανητικής εμβέλειας προβλημάτων, τα οποία προκάλεσε η ανθρώπινη δραστηριότητα (π.χ. ρύπανση του περιβάλλοντος και κλιματική αλλαγή).
Κατ’ αρχήν η μετατροπή του ανθρώπου σε εργαλείο για την κάλυψη συστημικών αναγκών (οικονομικό σύστημα κ.λ.π.) σε συνδυασμό με την παραγωγή κοινωνικών αξιών με βάση τις ανάγκες αναπαραγωγής του οικονομικού συστήματος και όχι της κοινωνίας ως συλλογικού υποκειμένου και της ανθρώπινης οντότητας είναι η βασική αφετηρία για την ανάπτυξη της σύγχρονης βαρβαρότητας.
Στον πολιτικό σχεδιασμό η απουσία της λογικής του πολιτισμού της ενσυναίσθησης κυριαρχεί και δεν επιτρέπει την οικοδόμηση μιας κοινωνίας, οι πολίτες της οποίας μπορούν να «μπαίνουν» στη θέση του συμπολίτη τους και να συναισθάνονται το πως βιώνει την πραγματικότητα, ώστε να διαμορφώνεται μια λειτουργική ισορροπία μεταξύ ανθρώπινων και συστημικών αναγκών.
Ο άνθρωπος είναι απλά διεκπεραιωτής συστημικών ρόλων. Εάν το σύστημα (οικονομικό, εργασιακό, ασφαλιστικό κ.λ.π.) αντιμετωπίζει πρόβλημα λόγω ανεπαρκούς σχεδιασμού, ο εργαζόμενος «τίθεται στο περιθώριο», διότι δεν λειτουργεί πλέον ως μέσο για την επίτευξη στόχων. Το πολύ αρνητικό δε είναι, ότι η απουσία του πολιτισμού της ενσυναίσθησης διαπερνά και τους πολίτες τόσο στις σχέσεις μεταξύ τους, όσο και απέναντι στην πολιτεία ως εγγυητή του κοινωνικού συμφέροντος. Γι’ αυτό στην Ελλάδα ευδοκιμούν η φοροδιαφυγή και η φοροαποφυγή.
Ένα άλλο γενεσιουργό αίτιο της ισχυρής παρουσίας της σύγχρονης βαρβαρότητας είναι η γενικευτική λογική στην προσέγγιση της πραγματικότητας από τους πολίτες, η οποία οδηγεί στην εξαγωγή συμπερασμάτων με χαρακτηριστικά απολυτότητας και χωρίς τεκμηρίωση, η οποία βασίζεται στον ορθολογισμό.
Γι’ αυτό είναι εύκολη η καλλιέργεια φαντασιώσεων στους πολίτες σε σχέση με το μέλλον και την ζωή τους, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνονται, ότι γίνονται θύματα χειραγώγησης και οδηγούνται σε επικίνδυνες και με φορτίο βαρβαρότητας επιλογές.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το φαινόμενο Trump στις Η.Π.Α. με τις εξαγγελίες του για τοποθέτηση φραχτών στα σύνορα της χώρας του, ώστε να μην μπαίνουν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες ή για επαναφορά των βασανιστηρίων.
Ο Trump βέβαια δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα. Η άνοδος του ακροδεξιού εθνικιστικού λαϊκισμού στην Ευρώπη κινείται στο ίδιο μήκος κύματος. Και αυτό δεν περιορίζεται μόνο στο επίπεδο του πολιτικού λόγου αυτών των μορφωμάτων, αλλά εγγίζει και τμήματα της κοινωνίας, τα οποία δεν διστάζουν να πλειοδοτούν σε ρατσισμό και ξενοφοβία, βάζοντας φωτιά σε καταλύματα προσφύγων στη χώρα τους.
Η βία μετατρέπεται σε μέσο για την προώθηση θέσεων και απόψεων.
Επίσης ενισχυτικά σε σχέση με την σύγχρονη βαρβαρότητα λειτουργεί η έλλειψη επαρκούς χρόνου για την κοινωνική δραστηριοποίηση των πολιτών και την ανάπτυξη κοινωνικής συνείδησης, πάνω στην οποία θα στηριχθεί η πραγμάτωση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ο ατομικισμός και ο ακραίος ανταγωνισμός σε πολλές περιπτώσεις, που διαπερνούν τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους, δεν επιτρέπουν την ουσιαστική ευαισθητοποίηση με αξίες, οι οποίες οριοθετούνται από τον κοινωνικό ανθρωπισμό. Ούτε η αποφυγή φαινομένων, όπως η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι εφικτή. Επίσης ευδοκιμεί η λογική της άμβλυνσης των επιπτώσεων της φτωχοποίησης με «αγαθοεργίες» των εχόντων αντί της δομικής αλληλεγγύης από το κράτος (π.χ. ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα για όλους τους πολίτες).
Τέλος, στο ίδιο μήκος κύματος κινείται η εικονική αποτύπωση και βίωση της πραγματικότητας ανάλογα με τους στόχους και τις σκοπιμότητες, που υπηρετούν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και κυρίως τα βασιζόμενα στην ψηφιακή τεχνολογία. Μετατρέπουν την πραγματικότητα σε θέαμα και τους πολίτες σε καταναλωτές του. Με αυτό τον τρόπο ενεργοποιούν και ελέγχουν «κοινωνικές αντιδράσεις», οι οποίες κυριαρχούνται από το θυμικό και μπορεί σε βάθος χρόνου να αντιστρατεύονται το κοινωνικό συμφέρον.
Το φαινόμενο Donald Trump και η επικοινωνιακή του διαχείριση από τον ίδιο είναι πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Με αυτά τα δεδομένα η βαρβαρότητα θα αποκτά αυξανόμενη δυναμική, όσο προχωρούμε προς το μέλλον και οι εξελίξεις τόσο στις τοπικές κοινωνίες όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο θα έχουν βίαιο χαρακτήρα.
Αυτό γίνεται ήδη αισθητό. Αρκεί να προσεγγίσει κάποιος την διαχείριση του προσφυγικού από κυβερνήσεις και κοινωνίες, που δέχονται την πίεση της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών. Μεγαλύτερες δυσκολίες θα αντιμετωπίσουν χώρες, οι οποίες πλήττονται από την οικονομική κρίση, όπως η Ελλάδα.
Ανάλογες θα είναι οι επιπτώσεις και στο διεθνές επίπεδο με την άνοδο του δείκτη διακινδύνευσης, σε ό,τι αφορά το παγκόσμιο σύστημα ασφαλείας.
Τα χρονικά περιθώρια για την αντιμετώπιση των γενεσιουργών αιτίων της βαρβαρότητας στενεύουν. Δεν αρκεί να προκαλείται συναισθηματική φόρτιση από την ορατή πλευρά της βαρβαρότητας, όπως γίνεται με την παρουσίαση των συνθηκών διαβίωσης των προσφύγων στην Ειδομένη από τα Μ.Μ.Ε.
Επιπλέον χρειάζεται συντονισμένη και με προοπτική αντιμετώπιση των αιτίων αυτής της κατάστασης τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Εκτός από τη λήψη των κατάλληλων πολιτικών αποφάσεων πρέπει να προετοιμασθούν και οι κοινωνίες για την διαχείριση δύσκολων συνθηκών με σύνεση και ορθολογισμό.
Μόνο με αυτό τον τρόπο διασφαλίζεται η προοπτική των κοινωνιών.