Η σύγχρονη πραγματικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο χαρακτηρίζεται από υψηλού βαθμού ρευστότητα στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης των κοινωνιών και αβεβαιότητα στους πολίτες για την προοπτική της εξέλιξης και τις επιπτώσεις στη ζωή τους.
Ήδη διεθνείς οργανισμοί αναφέρονται έντονα σε αυτή την προοπτική της εξέλιξης ακόμη και βραχυπρόθεσμα. Η γενική διευθύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (International Monetary Fund) Kristalina Georgieva στις 12.1.2023 προειδοποίησε, ότι το 2023 μπορεί να εκδηλωθούν κοινωνικές εντάσεις σε παγκόσμιο εύρος και τόνισε, ότι οι συνέπειες της υψηλής κλίμακας περιοριστικής πολιτικής των κεντρικών τραπεζών δεν έχουν γίνει ακόμη αισθητές στην απασχόληση.
Αυτή η κατάσταση δεν θα βελτιωθεί σύντομα, διότι ο πληθωρισμός παραμένει υψηλός και «η κρίση χωρίς αμφιβολία δεν έχει τελειώσει». Επίσης η άνοδος των επιτοκίων σε υπερχρεωμένες χώρες μπορεί να αποδειχθεί δραματική και επεσήμανε, ότι προειδοποιεί αρκετό καιρό για τον κίνδυνο να βυθιστεί σε κρίσεις δημόσιου χρέους το 60% των αναπτυσσόμενων χωρών.
Εκείνο, που δεν είπε η διευθύντρια του ΔΝΤ, είναι οι παρενέργειες στην συνοχή των κοινωνιών σε πλανητικό επίπεδο με την αύξηση του ποσοστού των ανθρώπων, που ζουν σε συνθήκες πείνας και την πρόκληση ακόμη μεγαλύτερων κυμάτων μαζικής μετακίνησης πληθυσμών, οι οποίες θα προκαλέσουν εντάσεις και στις ανεπτυγμένες χώρες, που μπορεί να έχουν αρνητικές πολιτικές συνέπειες με την άνοδο της επιρροής μη δημοκρατικών σχημάτων σε επικίνδυνο βαθμό.
Εξάλλου η διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων καταγράφεται και στις ανεπτυγμένες χώρες. Έχει πολύ ενδιαφέρον η έκθεση, που δημοσιοποίησε η αναπτυξιακή Μη Κυβερνητική Οργάνωση OXFAM με αφορμή το φετινό World Economic Forum στο Davos.
Σύμφωνα με την έκθεση από την άνοδο των τιμών στα τρόφιμα και στην ενέργεια αύξησαν τον πλούτο τους οι δισεκατομμυριούχοι και οι μεγάλοι όμιλοι επιχειρήσεων. Κατά την διάρκεια της πανδημίας του Covid-19 και της ενεργειακής κρίσης το υπερβολικά πλούσιο ποσοστό του πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο απορρόφησε τα δύο τρίτα της αύξησης του παγκόσμιου πλούτου.
Το 2022 καθημερινά το κέρδος των δισεκατομμυριούχων ήταν 2,7 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ 1 στους 10 ανθρώπους στον πλανήτη ζει σε συνθήκες πείνας. Οι ανισότητες σε παγκόσμιο επίπεδο αυξάνονται και η ψαλίδα μεταξύ υπερβολικά πλούσιων και φτωχών ανοίγει πιο πολύ.
Αυτές οι συνθήκες διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις για την αύξηση της ρευστότητας, που προκαλεί η ακολουθούμενη πορεία στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης των κοινωνιών, ενώ παράλληλα δημιουργεί κλίμα αβεβαιότητας στους πολίτες.
Αυτό επιβεβαιώνεται και από έρευνα του βαρόμετρου Edelman Trust, η οποία έγινε σε δείγμα 32.000 ατόμων σε 28 χώρες από 1 έως 28 Νοεμβρίου 2022 και έδειξε, ότι υπάρχει μαζικό ταξικό χάσμα.
Η επαναλαμβανόμενη πάνω από 20 χρόνια έρευνα για τις στάσεις χιλιάδων ανθρώπων διαπίστωσε, ότι η οικονομική απαισιοδοξία ήταν στο πιο ψηλό σημείο σε ισχυρές οικονομικά χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία και η Ιαπωνία.
Εάν συνεχισθεί η οικονομική ρευστότητα θα διαμορφωθεί κλίμα αβεβαιότητας και επικίνδυνης απαισιοδοξίας, που μπορεί να λειτουργήσουν ως καταλύτες για κοινωνικές εντάσεις, οι οποίες θα δρομολογήσουν φαινόμενα αποσταθεροποίησης της κοινωνικής συνοχής.
Σε ανάλογο πλαίσιο ρευστότητας και αβεβαιότητας κινείται και η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας και ιδιαιτέρως της τεχνητής νοημοσύνης σε πολιτικές οπτικές ισχύος και γεωπολιτικού ανταγωνισμού, οι οποίες απειλούν την ειρηνική συμβίωση των κοινωνιών, ενώ παράλληλα διευρύνουν τις ανισότητες μεταξύ τους.
Κυρίαρχο ρόλο στην διαμόρφωση αυτών των συνθηκών παίζουν το οικονομικό σύστημα σε συμπόρευση με το πολιτικό. Οι μεγάλες επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας, όπως είναι η Microsoft, η Amazon, η Alphabet (Google) και το Facebook δημιουργούν συνθήκες εξάρτησης των κυβερνήσεων με τις τεράστιες βάσεις δεδομένων, την τεχνολογία και τις υποδομές, που ελέγχουν με τις ψηφιακές τους πλατφόρμες.
Η σχέση εξάρτησης των κρατών από αυτές τις εταιρείες ουσιαστικά ενισχύει την οικονομική δύναμη των επιχειρήσεων και την κατάργηση των προσωπικών δεδομένων, ενώ παράλληλα διευρύνει την κυριαρχία των ισχυρών γεωπολιτικών παικτών.
Έχει ενδιαφέρον, ότι μεταξύ 2004 και 2021 το υπουργείο Εσωτερικής Ασφάλειας και το υπουργείο Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής δαπάνησαν περισσότερα από 44 δισεκατομμύρια δολάρια για την παροχή υπηρεσιών από την Google, την Amazon, το Facebook, την Microsoft και το Twitter.
Στο κοινωνικό πεδίο διαπιστώνονται επίσης συνθήκες ρευστότητας και αβεβαιότητας, οι οποίες πλήττουν ακόμη και τους νέους και δυστυχώς και τα παιδιά. Εκφράζονται δε με την μορφή βίαιης συμπεριφοράς, ενώ παράλληλα δείχνουν την έλλειψη κοινωνικών αξιών, οι οποίες διασφαλίζουν την οικοδόμηση κοινωνικής συνείδησης και συνοχής.
Τα παραδείγματα καλύπτουν το σύνολο των κοινωνιών της παγκόσμιας κοινότητας. Στην Ελλάδα πληθαίνουν οι περιπτώσεις αποκλίνουσας βίαιης συμπεριφοράς ανηλίκων, η οποία αναδεικνύει την έλλειψη αξιών με ηθικό φορτίο.
Ακόμη πιο ακραίο παράδειγμα είναι αυτό, που συνέβη στην πολιτεία της Virginia στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής με την είσοδο στο 2023, όταν μαθητής 6 ετών πυροβόλησε την δασκάλα του στο δημοτικό σχολείο. Έχει δε ενδιαφέρον η διαβεβαίωση του δημάρχου του Newport News, Phillip Jones, ότι θα ακολουθήσει ενδελεχής έρευνα για τις συνθήκες, που σημειώθηκε το περιστατικό και θα ληφθούν μέτρα για να διασφαλισθεί, πως δεν θα ξανασυμβεί κάτι τέτοιο.
Ουδεμία αναφορά έγινε στις αξίες, που διαπερνούν την αμερικανική κοινωνία σε σχέση με τα όπλα και την χωρίς πρόβλημα αγορά και κατοχή τους από τους πολίτες, ούτε και στην διαμόρφωση ανάλογης οπτικής και στάσης από την παιδική ηλικία. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία περισσότεροι από 6.000 ανήλικοι σκοτώθηκαν ή τραυματίσθηκαν στο πλαίσιο της ένοπλης βίας το 2022 στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ιστότοπος Gun Violence Archive).
Ο υψηλός βαθμός ρευστότητας στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης των κοινωνιών και η αβεβαιότητα στους πολίτες συνδέονται με πολλές διαστάσεις της σύγχρονης πραγματικότητας.
Η πιο σημαντική από αυτές είναι οι ισχύουσες κοινωνικές αξίες, οι οποίες δεν έχουν προσανατολισμό το ανθρώπινο και το κοινωνικό συμφέρον, αλλά οικοδομούνται με σημείο αναφοράς την οπτική της κοινωνίας του θεάματος και την ανάλογη αναζήτηση νοήματος στη ζωή, που καλλιεργούνται συστηματικά με εργαλείο τα διοχετευόμενα πρότυπα σε συνδυασμό με τον ατομικό υλικό ευδαιμονισμό.
Παράλληλα σημαντικό ρόλο παίζει η οπτική του μονοδιάστατου συστημικού πραγματισμού (κυρίαρχος προσανατολισμός η λειτουργικότητα και η οικονομική απόδοση των κοινωνικών συστημάτων) σε συνδυασμό με την εργαλειοποίηση του ανθρώπου στο πλαίσιο των διαφόρων κοινωνικών ρόλων, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι παρενέργειες στα ποιοτικά του χαρακτηριστικά και στην κοινωνική του λειτουργία, η οποία δεν εδράζεται σε σταθερές αξίες με ηθικό φορτίο (το ηθικό φορτίο δεν συνεπάγεται μεταφυσικές αφετηρίες).
Αυτός ο προσανατολισμός στην εκτελεστική κοινωνική λειτουργία χωρίς συμμετοχή σε διεργασίες οικοδόμησης κοινωνικών αξιών, οι οποίες είναι προϊόν των αναγκών, που παράγει η συμβίωση των πολιτών στις τοπικές κοινωνίες, εύκολα οδηγεί στην αίσθηση αβεβαιότητας από την δυναμική της εξέλιξης, η οποία είναι πολύ γρήγορη και δύσκολα ελεγχόμενη όχι μόνο στο ατομικό αλλά και στο θεσμικό πεδίο.
Αυτή η πορεία των κοινωνιών σταδιακά οδήγησε στην απομάκρυνση τους από την φύση με αποτέλεσμα την πρόκληση μεγάλων και επικίνδυνων ανισορροπιών, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, οι οποίες συμβάλλουν στην διαμόρφωση συνθηκών υψηλής ρευστότητας στην βιωνόμενη πραγματικότητα και προκαλούν αβεβαιότητα ως προς την προοπτική της.
Σημαντική αιτία επίσης είναι ο τρόπος αξιοποίησης των δυνατοτήτων, που προσφέρει η τεχνολογία και ιδιαιτέρως η ψηφιακή και η τεχνητή νοημοσύνη, σε συνδυασμό με την μεγάλη ταχύτητα της εξέλιξης και την διαρκώς αυξανόμενη πολυπλοκότητα με επίπτωση την αδυναμία του ανθρώπου να λαμβάνει αποφάσεις εγκαίρως σε πραγματικό χρόνο για την βιώσιμη διαχείριση της και τον έλεγχο της αναπτυσσόμενης δυναμικής. Αυτό όμως προκαλεί μεγάλη ρευστότητα στους τομείς κοινωνικής δραστηριοποίησης και υψηλό βαθμό αβεβαιότητας στους πολίτες.
Με αυτά τα δεδομένα η πορεία προς το μέλλον θα είναι δύσκολα διαχειρίσιμη. Αυτό σημαίνει, ότι θα πρέπει να αλλάξει κατεύθυνση ο προσανατολισμός των κοινωνιών και το πολιτικό σύστημα να αναλάβει άμεσα τις ευθύνες του για την πραγματοποίηση των αναγκαίων αλλαγών με στόχο την λειτουργικότητα της πραγματικότητας σε σύμπλευση με το κοινωνικό συμφέρον και προσανατολισμό την διασφάλιση συνθηκών χωρίς ρευστότητα και αβεβαιότητα.
Επίσης η κοινωνία πολιτών πρέπει να αναλάβει τις δικές της ευθύνες και να ασκεί τον απαραίτητο κοινωνικό έλεγχο στο πλαίσιο θεσμοθετημένων διαδικασιών διαλόγου με το πολιτικό σύστημα και την επιστημονική κοινότητα, η οποία με την παραγόμενη γνώση ασκεί αποφασιστική επιρροή στην δυναμική της εξέλιξης.