Στην Ευρωπαϊκή Ενωση λείπει ένα καθαρό πολιτικό αφήγημα. Οι επίσημες ιδέες, που εκφράζονται από τις πολιτικές ηγεσίες των σημαντικότερων κρατών-μελών και τους θεσμικούς παράγοντες της Ε.Ε., εντάσσονται στη λογική είτε της υπεράσπισης του status quo είτε της λογικής της ever closer union, δηλαδή του αργόσυρτου μετασχηματισμού της Ε.Ε. προς την κατεύθυνση μιας βαθύτερης ενοποίησης όπου το ένα βήμα οδηγεί στο επόμενο. Αυτή η προσέγγιση λειτούργησε στο παρελθόν. Είναι ανεπαρκής σήμερα, που οι φυγόκεντρες τάσεις αναπτύσσονται με πολύ μεγαλύτερες ταχύτητες. Η λύση θα ήταν η δημιουργία μιας ευρωπαϊκής ομοσπονδίας. Ομως κάτι τέτοιο δεν είναι ρεαλιστικό». Αυτό είναι το συμπέρασμα ενός σημαντικού βιβλίου για την ιστορία και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης που έγραψε ο συνάδελφος Δημήτρης Τσιόδρας.
Δύσθυμος για το μέλλον της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι και ο Ρομάνο Πρόντι, ο οποίος προλογίζει το βιβλίο: «…η Ε.Ε. να δίνει την εικόνα ενός “γίγαντα με πήλινα πόδια”, ο οποίος δεν κινείται γιατί φοβάται ότι θα καταρρεύσει. Η Ευρώπη βρίσκεται σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο, κατά την οποία έχουν μεν γίνει πολλά, αλλά δεν είναι αρκετά (…) εγείρονται σοβαρές αμφιβολίες εάν η σημερινή γενιά των Ευρωπαίων πολιτικών θα μπορέσει να φέρει εις πέρας το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Σε αντίθεση με τους Αντενάουερ, Ντε Γκάσπερι, Kολ, Mιτεράν και άλλους, είναι αμφίβολο εάν οι τωρινοί Ευρωπαίοι ηγέτες θα εκφράσουν την πολιτική βούληση που θα δώσει την απαραίτητη ώθηση στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Αυτό ίσως να είναι το έργο μιας νέας γενιάς, η οποία, ελπίζω, θα έχει διδαχθεί από τα λάθη και την αδράνεια των προκατόχων της, όπως έκαναν οι “πατέρες της Ενωσης” σε μια πολύ διαφορετική και περισσότερο τραγική ιστορική περίοδο».
Ο Δημήτρης Τσιόδρας ξεκινά την ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης από την εποχή της Pax Romana. Διατρέχει τις εποχές των εμφύλιων σπαραγμών στη Γηραιά Ηπειρο και τις αποτυχημένες προσπάθειες ειρήνευσης διά της κάποιας μορφής Ενωσης. Στις 19 Σεπτεμβρίου του 1946 ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, στην περίφημη ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, κάλεσε τις ευρωπαϊκές χώρες «να δημιουργήσουμε ένα είδος Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης. Η διαδικασία είναι απλή. Το μόνο που χρειάζεται είναι η απόφαση εκατοντάδων εκατομμυρίων ανδρών και γυναικών να κάνουν το σωστό αντί για το λάθος και να κερδίσουν ως επιβράβευση την ευλογία αντί για την κατάρα». Ο μεγάλος τροχός της Ιστορίας είχε ξεκινήσει…
Η νέα μεγάλη απειλή
«Ενα από τα βασικά ερωτήματα της (μεταπολεμικής) εποχής», γράφει ο κ. Τσιόδρας, «δεν αφορούσε μόνο το πώς θα αποφευχθεί ένας νέος πόλεμος μεταξύ των κρατών της Δυτικής Ευρώπης, θα επικρατήσει η ειρήνη και θα εξασφαλιστεί ευημερία μεταξύ των πολιτών, αλλά και πώς θα αντιμετωπιστεί η νέα μεγάλη απειλή. Και η απειλή αυτή ήταν η Σοβιετική Ενωση. Η μισή Ευρώπη βρισκόταν υπό τη ρωσική επιρροή και ο Ψυχρός Πόλεμος μόλις άρχιζε… Σε έναν πολύ προσφυή χαρακτηρισμό του, ένας από τους πρωταγωνιστές της εποχής στις διαδικασίες ενοποίησης και στη συνέχεια γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ, ο Βέλγος Πολ Ανρί Σπάακ, δήλωσε ότι “ο πραγματικός πατέρας της Ευρωπαϊκής Κοινότητας είναι ο Στάλιν, καθώς ο φόβος της Σοβιετικής Ενωσης έδωσε την απαραίτητη ώθηση στα ευρωπαϊκά κράτη να δράσουν από κοινού, αντί να δρα ο καθένας μόνος του”».
Το βασικότερο στοιχείο όμως ήταν ότι «οι εθνικές ιδεολογίες των κυρίαρχων ελίτ, στις αρχές του 1950, απείχαν πολύ από το να αποπνέουν ενθουσιασμό, αυτοπεποίθηση, σιγουριά, επιθετικότητα… Το εθνικιστικό συναίσθημα των προηγούμενων αιώνων βρισκόταν σε ύφεση. Το 1950, τα ευρωπαϊκά κράτη για διαφορετικούς λόγους, όπως περιγράφει ο Ερνστ Χάας, έβλεπαν το μέλλον με μελαγχολία… Αντιθέτως, η κατάσταση επέβαλλε την αναζήτηση εναλλακτικών πολιτικών, που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλεια και την ευημερία, δίχως την επανάληψη λαθών των ηγετών της προηγούμενης γενιάς. Το κλίμα αυτό συνιστούσε γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια της ιδέας μιας ενωμένης Ευρώπης, μέσω ενός πυκνού δικτύου διακυβερνητικών θεσμών, που τελικά θα μπορούσε να οδηγήσει στη δημιουργία ομοσπονδίας. Οι συζητήσεις για ενοποίηση τροφοδοτούνταν και από την κατάσταση στο εσωτερικό των χωρών. Οι ευρωπαϊκοί λαοί έβγαιναν από τον πόλεμο τσακισμένοι».
Η ενοποίηση ξεκινά με πολλά εμπόδια. Κυρίως γαλλικά. Η εθνική αλαζονεία και μεγαλαυχία του στρατηγού Σαρλ ντε Γκωλ οδηγεί την εύθραυστη ένωση στις πρώτες μεγάλες κρίσεις της. Η πρώτη προήλθε από το γαλλικό «όχι» στην κοινή αμυντική πολιτική. Η δεύτερη και σημαντικότερη –που γονάτισε το ομοσπονδιακό όραμα– ήταν κρίση της «άδειας καρέκλας». Το 1965, «ο πρώτος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, o Γερμανός Βάλτερ Χάλσταϊν, προτείνει στο Συμβούλιο ένα σχέδιο το οποίο θα ενίσχυε κατά πολύ τον υπερεθνικό χαρακτήρα των κοινοτικών οργάνων, αφού προέβλεπε την άντληση από την Κοινότητα δικών της πόρων και παράλληλα την παραχώρηση αποφασιστικών αρμοδιοτήτων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στον τομέα του προϋπολογισμού. Προβλεπόταν επίσης η εγκατάλειψη του συστήματος της ομοφωνίας στη λήψη των αποφάσεων και η εφαρμογή της αρχής της πλειοψηφίας, με τη διατήρηση του δικαιώματος της άσκησης βέτο σε σημαντικά ζητήματα… Η γαλλική κυβέρνηση με ανακοίνωσή της δηλώνει ότι η Κοινότητα αντιμετωπίζει “υπαρξιακή κρίση” και στη συνέχεια η Γαλλία εφαρμόζει επί επτά μήνες την “πολιτική της άδειας καρέκλας”, καθώς οι εκπρόσωποί της δεν συμμετέχουν σε καμία συνεδρίαση των οργάνων της ΕΟΚ. Ακόμη και ο μόνιμος εκπρόσωπος της Γαλλίας στις Βρυξέλλες ανακαλείται στο Παρίσι». Η τρίτη μεγάλη κρίση ήταν η απόρριψη του ευρωσυντάγματος πάλι (και) από τους Γάλλους και ας ελπίσουμε ότι δεν θα προκαλέσουν και την τελική κρίση στις ερχόμενες προεδρικές εκλογές.
Δυσοίωνες προβλέψεις
Οι προβλέψεις του κ. Τσιόδρα δεν είναι ευοίωνες. Για το μέλλον της Ευρώπης «αυτό που φαίνεται εφικτό και προς αυτήν την κατεύθυνση διατυπώνονται σχέδια και προτάσεις, είναι η ενδυνάμωση και στενότερη συνεργασία ενός “πυρήνα χωρών”που επιθυμούν να προχωρήσουν μαζί. Με τροποποιήσεις των συνθηκών θα θεσμοθετηθεί κάποιας μορφής ενιαία διακυβέρνηση. Ο “πυρήνας” αυτός πιθανόν να αποτελείται από τις χώρες της Ευρωζώνης. Σταδιακά η ομάδα θα διευρύνεται και θα εντάσσονται σε αυτήν οι χώρες που το επιθυμούν. Στον ευρύτερο κύκλο, η Ευρωπαϊκή Ενωση, σύμφωνα με αυτά τα σχέδια, θα συνεχίσει να λειτουργεί ως χώρος ενιαίας αγοράς και συνεργασίας σε διάφορους τομείς. Σε μεγάλο βαθμό αυτό συμβαίνει και σήμερα με χώρες όπως η Δανία, η Σουηδία ή η Πολωνία που δεν μετέχουν στην Ευρωζώνη. Οπως η Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα ξεκίνησε με έξι χώρες και διευρύνθηκε μετεξελισσόμενη, έτσι και ο “νέος πυρήνας της Ενωσης” θα μπορούσε να εξελίσσεται. Γι’ αυτό έχει μεγάλη σημασία να παραμείνει η Ελλάδα στην Ευρωζώνη και στον “σκληρό πυρήνα» και να μη βρεθεί στον “εξωτερικό κύκλο”. Ο κίνδυνος να προχωρήσουν οι υπόλοιποι δίχως την ελληνική παρουσία είναι απολύτως υπαρκτός. Και θα είναι μεγάλη εθνική ήττα να είναι η Ελλάδα η μοναδική χώρα που θα “αλλάξει κατηγορία” υποβιβαζόμενη»…