«Όποιος, λοιπόν, μας καλεί να δούμε την πολιτική και την κοινωνία σαν το πεδίο μάχης εχθρών και φίλων, στην πραγματικότητα μας καλεί να αποβάλουμε το πιο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιδιότητάς μας, την ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε τη δικαιοσύνη», Σταύρος Τσακυράκης

Τέσσερα χρόνια τώρα αναρωτιόμαστε συχνά, με διάφορες αφορμές: «Αν ζούσε τι θα έλεγε; Ποιο ζήτημα θα θεωρούσε σημαντικό και πρωτεύον και ποιο δευτερεύον; Θα συμφωνούσαμε άραγε;». Κατά πάσα πιθανότητα θα συμφωνούσαμε. Ο διάλογος αυτός όμως δε μπορεί πια να γίνει παρά μόνο νοητά. Ας ξαναθυμηθούμε λοιπόν το φίλο, το σύντροφο, τον καθηγητή, με ένα κείμενο του. Ένα κείμενο όπου συνυπάρχουν ο νομικός και ο επιστήμονας με τον ανθρωπιστή και τον αγωνιστή της Δημοκρατίας. Το αναδημοσιεύουμε ολόκληρο –και καλό είναι να διαβαστεί ολόκληρο- γιατί παρόλο που είναι γραμμένο πριν εννέα χρόνια συνεχίζει να είναι επίκαιρο. Ιδιαίτερα στις μέρες μας.

«Αναρωτιόμουν πάντα γιατί ο πολιτειολόγος του ναζισμού Καρλ Σμιτ έχει πέραση. Ασφαλώς όχι επειδή οι ναζιστικές ιδέες έχουν απήχηση μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο Πόλεμο. Η επιρροή του οφείλεται στη γοητεία που ασκεί σε κάποιους κύκλους της Αριστεράς, με τους οποίους έχει ένα κοινό ιδεολογικό στοιχείο: την έχθρα προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Πρόκειται για μια Αριστερά που, ακόμη και μετά το τέλος του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού, δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με τις αξίες της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Γι αυτό δεν είχε καμιά δυσκολία να παραβλέψει το χρώμα της δικτατορίας που ενίσχυσε η θεωρία του Καρλ Σμιτ. Κρατούσε την επιχειρηματολογία του για την πολιτική ως μέθεξη ενός πλασματικού λαού υπό την ηγεσία ενός αυτόκλητου καθοδηγητή. Την περιφρόνηση του προς τους τύπους και τις διαδικασίες, τον εκθειασμό της πράξης που γίνεται στο όνομα του λαού. Στην πιο απλουστευτική της μορφή η φιλοσοφία αυτή εκφράστηκε από συνθήματα του τύπου «μόνος θεσμός είναι ο λαός» ή «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη».

Όσο και να φαίνεται παράξενο, ο Σμιτ διατύπωσε ένα δόγμα που βρισκόταν σε πλήρη αντιστοιχία με την πρακτική της Γ’ Διεθνούς. Εννοώ τη διάκριση που έκανε μεταξύ φίλου και εχθρού, την οποία θεωρούσε ως την ουσία της πολιτικής, το κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνικής οργάνωσης. Πράγματι, η πολιτική δεν ήταν, κατ’ αυτόν η καθημερινή (λογιστική) διοίκηση των κοινωνικών σχέσεων αλλά η συσπείρωση των φίλων στη βάση διάκρισης από τους εχθρούς με απόγειο τον αναπόφευκτο πόλεμο μεταξύ τους. Ο δεσμός και η αφοσίωση των φίλων μαζί με την προθυμία εξόντωσης των εχθρών (εξωτερικών ή εσωτερικών) αποτελούσαν τα συνδετικά στοιχεία της κοινωνικής ένωσης.

Είναι η ουσία της πολιτικής ο πόλεμος μεταξύ εχθρών και φίλων; Στις πιο μαύρες στιγμές της Ιστορίας μας, Eμφύλιος, διαίρεση εθνικοφρόνων και μη, δικτατορία, για να σταθώ μόνο στο πρόσφατο παρελθόν, φαίνεται ότι επιβεβαιώναμε το δόγμα του Σμιτ. Στη μεταπολιτευτική δημοκρατία σβήσαμε τις παλιές διαχωριστικές γραμμές, αλλά εξακολουθούσαμε να πολιτευόμαστε με έντονες διαιρέσεις, μολονότι αναμφίβολα λιγότερο δραματικές από αυτές του παρελθόντος. Τώρα πάλι στην κρίση που διανύουμε σχηματίζονται νέα στρατόπεδα φίλων και εχθρών. Διάφορες πολιτικές ομάδες και κόμματα χρησιμοποιούν εμφυλιοπολεμικό λόγο (δωσίλογοι, γερμανοτσολιάδες), στους τοίχους βλέπουμε συνθήματα με τη λέξη «θάνατος», είδαμε κρεμάλες στην Πλατεία Συντάγματος και φυσικά ξεφύτρωσε ένα νεοφασιστικό κόμμα, η Χρυσή Αυγή, που έχει «βρει» τους δικούς της εχθρούς και τους κυνηγάει. Μήπως, λοιπόν, ζούμε στιγμές αποθέωσης της πολιτικής και δεν το καταλαβαίνουμε;

Αστεία πράγματα. Ο πόλεμος εχθρών και φίλων ασφαλώς δεν είναι η ουσία της πολιτικής και της κοινωνικής ένωσης. Μάλλον το χαρακτηριστικό κοινότητας ζώων είναι παρά έλλογων όντων, όπως οι άνθρωποι. Η ουσία της πολιτικής ένωσης των ανθρώπων είναι η δικαιοσύνη και αυτό διακηρύσσεται στο πρώτο κιόλας βιβλίο πολιτικής θεωρίας στην ιστορία της ανθρωπότητας, στην «Πολιτεία» του Πλάτωνος. Ο υπότιτλος είναι «Περί δικαίου» και όλο το βιβλίο έχει ως θέμα τον δίκαιο άνθρωπο και τη δικαιοσύνη. Θυμάμαι ότι είχα παραξενευτεί στην αρχή που ένα βιβλίο πολιτικής θεωρίας πραγματεύεται αποκλειστικά αυτό το θέμα. Αλλά τι άλλο εκτός από τη δικαιοσύνη μπορεί να είναι το ζητούμενο της κοινωνικής οργάνωσης; Το ίδιο θέμα δεν έχει και το σπουδαιότερο έργο πολιτικής φιλοσοφίας του 20oύ αιώνα, η «Θεωρία της δικαιοσύνης» του Ρολς;

Κάποιος μπορεί να αντιτείνει ότι μεταθέτω το ζήτημα υποστηρίζοντας ότι οι διαφορετικές απόψεις δικαιοσύνης οδηγούν σε στρατόπεδα εχθρών και φίλων και, επομένως, η σχέση εχθρού - φίλου χαρακτηρίζει την πολιτική. Όμως, ο εχθρός και το μίσος δεν μπορούν να περιγραφούν με όρους δικαιοσύνης. Αν μπείτε σε μια συζήτηση κατά πόσο είναι δίκαιο ή όχι να εξοντωθεί ο Εβραίος ή ο κουλάκος, να είστε σίγουροι ότι δεν θα βρείτε κανένα επιχείρημα. Η δικαιοσύνη μπορεί να στηρίξει την απόκρουση επίθεσης αλλά δεν στηρίζει ποτέ την εξόντωση αυτή καθ' εαυτήν κανενός ανθρώπου. Αυτό νομίζω ότι εννοεί ο Σωκράτης στην «Πολιτεία» όταν λέει ότι δεν είναι δίκαιο να βλάπτεις κανέναν άνθρωπο, ούτε τον εχθρό σου.

Όποιος, λοιπόν, όπως ο Καρλ Σμιτ, μας καλεί να δούμε την πολιτική και την κοινωνία σαν το πεδίο μάχης εχθρών και φίλων, στην πραγματικότητα μας καλεί να αποβάλουμε το πιο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιδιότητάς μας, την ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε τη δικαιοσύνη».

Σταύρος Τσακυράκης, ΤΑ ΝΕΑ, 14 Μαρτίου 2013. (Και στον τόμο «Σταύρος Τσακυράκης: Δικαιοσύνη – Η ουσία της Πολιτικής», Εκδ. Μεταίχμιο)