—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Στην εποχή της μετα-αλήθειας —ο όρος κατοχυρώθηκε γρήγορα στην τραμπ-αλισμένη εποχή μας—, όλες οι ενδείξεις και οι μετρήσεις δείχνουν πως οι αναγνώστες των «ψευδών ειδήσεων» αυξάνονται διαρκώς, υποβαθμίζοντας την εγκυρότητα των ΜΜΕ και εκτινάσσοντας την «εξατομίκευση της πληροφορίας» μέσω του πληθωρικού Διαδικτύου. Όπως μάλιστα έδειξε πρόσφατα το σχετικό κουίζ του Guardian,[1] στη νέα μετάλλαξή τους τα ψευδή νέα μπορούν να προκύπτουν ή να απορρέουν από τις πραγματικές ειδήσεις, ενώ η σύγχυση ακόμη και του μορφωμένου αναγνώστη είναι πλέον δεδομένη.  Η διάρρηξη των παραδοσιακών δεσμών με την πολιτική και τη δημοσιογραφία, έχουν στρέψει τους πολίτες αλλά και το επικοινωνιακό μάρκετινγκ σε μια νέα εκδοχή ενημέρωσης, στην οποία τόσο τα μυθεύματα όσο και οι τεκμηριωμένες ειδήσεις συμμετέχουν πλέον ισάξια και ισότιμα στην περιγραφή της πραγματικότητας.

Στον πυρήνα αυτής της νέας τάσης βρίσκονται κυρίως οι «θεωρίες συνωμοσίας», οι οποίες συγκροτούν ψευδείς και ταυτόχρονα πρωτότυπες ερμηνείες για την κατανόηση της πραγματικότητας, βασισμένες πάντα σε μια παρασκηνιακή απειλή που δήθεν «αποκαλύπτεται», συνοδευμένη πάντα από το αντίστοιχο κατηγορητήριο για τους απειλητικούς φανταστικούς εχθρούς. Η σύγχρονη μορφή προπαγάνδας και χειραγώγησης των πολιτών στηρίζεται πάνω σε αυτή τη γενικευμένη «συνωμοσιολογική κουλτούρα», που είναι ταυτόχρονα επίσημη και ανεπίσημη, θεσμική και εναλλακτική, αληθοφανής και παρανοϊκή. Όπως έχει δείξει με το εκτεταμένο έργο του ο Πιέρ-Αντρέ Ταγκίεφ, οι θεωρίες συνωμοσίας βασίζονται πάνω σε μια «ερμηνευτική της παράνοιας», η οποία ωστόσο δεν έχει μια ενιαία χρήση αλλά μεταλλάσσεται διαρκώς μέσα στα νέα επικοινωνιακά περιβάλλοντα και δίκτυα στα οποία εντάσσεται. Οι θεωρίες συνωμοσίας διατηρούν τη σημασιολογική πλαστικότητά τους, ακριβώς επειδή εκπορεύονται από δημοφιλείς αντιλήψεις, ανθεκτικά στερεότυπα και διαμορφωμένες συλλογικές αναπαραστάσεις. Πρόκειται για ένα νευρωτικό «δράμα κατανόησης» του κόσμου, στο οποίο «κάποιοι» κρύβουν το δήθεν «πραγματικό νόημα των γεγονότων». Γι αυτό, οι θεωρίες συνωμοσίας, είτε αναφέρονται στην ιστορία είτε αναφέρονται στην πολιτική, αφηγούνται το αναδρομικό νόημα όλων των συμβάντων, με άξονα το οριστικό ξεκαθάρισμα των λογαριασμών, τη νέα διαφάνεια της αποκαταστημένης αλήθειας, τον υπερβατικό ιδεαλισμό της αποκαλυπτικής ερμηνείας.

Αυτή ακριβώς η «επιθυμία λύτρωσης» από την ιστορία και την πολιτική φέρνει πιο κοντά τη  συνωμοσιολογική κουλτούρα στην ακροδεξιά ιδεολογία. Ο αντιεκσυγχρονιστικός λόγος, η καταγγελία των ελίτ και της «συστημικής» δημοκρατικής αντιπροσώπευσης, ο λαϊκιστικός εξαγνισμός της εθνικής ψυχής, ο αμυντικός ταυτοτικός λόγος, ο ρητορικός εξτρεμισμός σε βάρος των στοχοποιημένων μειονοτήτων δεν αποτελούν απλώς «πλοκές» στα ευφάνταστα σενάρια των θιασωτών αυτής παρανοϊκής ερμηνείας του κόσμου· είναι τα βασικά θεμέλια που προετοιμάζουν την αντιδραστική σκέψη στην εποχή της μετανεωτερικότητας. Για αυτό και τα fake news δεν πρέπει να αναλυθούν απλώς ως μια ψευδο- επικοινωνιακή μυθοπλασία. Η πρόθεση της κατασκευής τους είναι απολύτως ιδεολογική: από την ολοκληρωτική προπαγάνδα μέχρι την «εξατομικευμένη ενημέρωση», η συνεκτική γραμμή που χαρακτηρίζει αυτή την κατασκευασμένη μετα-αλήθεια είναι η επινοημένη απόδραση από την ορθολογική κατανόηση, εξήγηση και ερμηνεία της σύνθετης πραγματικότητας.

Ειδικότερα σήμερα που η ροή της πληροφορίας δεν αφήνει κανένα περιθώριο ελέγχου και ιεράρχησης της επαλήθευσης των ειδήσεων, της επιχειρηματολογίας του/της δημοσιογράφου αλλά και της κρίσης του αναγνώστη, η «γκρίζα ζώνη» των νοημάτων είναι ακόμη πιο αινιγματική. Σε ένα επικοινωνιακό σύμπαν, ωστόσο, που κυριαρχεί η καχυποψία, η μισαλλοδοξία και ο καταγγελτισμός, ο δρόμος για τις αντιδραστικές ιδεολογίες έχει ήδη ανοίξει. Ας δούμε την πρόχειρη fake καταγραφή της στιγμής στη μεγάλη συνωμοσιολογική κλίμακα: ο Πούτιν και οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες εξέλεξαν τον Τραμπ, το Brexit έγινε προκειμένου να εξωθηθεί η Ευρώπη στη Γερμανική μονοκρατορία, η Κίνα προσπαθεί μυστικά να καταργήσει και να αντικαταστήσει το Facebook με νέες δικές της ελεγχόμενες τεχνολογίες κλπ.

Το προηγούμενο infotainment έχει ήδη δώσει τη θέση του στις σκοτεινές αλήθειες των fake news. Όπως όμως σωστά επισημαίνει ο Ταγκίεφ, η «γνωσιολογική εξάρτηση» από τη συνωμοσιολογία είναι πολύ εύκολο να μετατρέψει την ημιμαθή βαρβαρότητα της επιφανειακής γνώσης σε δογματική «τοξικομανία του μίσους». Δεν είναι τυχαίο ότι μέσα σε ελάχιστες μέρες περάσαμε από τα fake news του Τραμπ στο «τείχος» του Μεξικού και στο διάταγμά του για την απαγόρευση της εισόδου στη χώρα σε νόμιμους μετανάστες αλλά και σε πρόσφυγες από επτά συγκεκριμένες μουσουλμανικές χώρες. Ο ρατσισμός είναι εδώ και δεν είναι καθόλου fake.

[1] https://www.theguardian.com/theguardian/2016/dec/28/can-you-spot-the-real-fake-news-story-quiz