Το ΠΑΣΟΚ κατόρθωσε να κυβερνά αυτή τη χώρα περισσότερα από τα μισά χρόνια της τριανταοκτάχρονης ιστορίας του. Είτε όμως κυβερνούσε είτε απομακρυνόταν από την εξουσία, τροφοδοτούσε πάντα το πολιτικό σκηνικό με εσωτερικές διαμάχες, αντιπαλότητες, αλλά και με γόνιμες συζητήσεις για τη στρατηγική του, τις κοινωνικές αναφορές του, τη φυσιογνωμία του. Ηταν όμως πάντα ένα κόμμα που ποτέ δεν έγινε βαρετό. Τα κόμματα μόνο από τη στιγμή που γίνονται βαρετά αρχίζουν να μαραίνονται και τελικά πεθαίνουν.

Μπορεί το σημερινό ΠΑΣΟΚ να μη μετατραπεί σε ένα κόμμα του οποίου η δράση θα αφήνει παγερά αδιάφορη τη μεγάλη πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας, να μη μετατραπεί σε θνήσκοντα πολιτικό οργανισμό;

Είναι μακριά από μένα η μηδενιστική θεώρηση της ιστορίας κάθε δημοκρατικού κόμματος. Ετσι και το ΠΑΣΟΚ στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής του κατόρθωσε, έστω και με στρεβλό τρόπο, να εντάξει το αποκλεισμένο τμήμα της κοινωνίας στους θεσμούς. Λέω με στρεβλό, γιατί αυτό έγινε με πελατειακό τρόπο. Η ένταξη όμως της αποκλεισμένης κοινωνίας στους θεσμούς αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα στην πορεία εκσυγχρονισμού αυτής της χώρας. Εκσυγχρονισμός που συνεχίστηκε, αλλά δεν ολοκληρώθηκε, με την ενσωμάτωση της Ελλάδας στον πυρήνα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, που ήταν η ευρωζώνη, με την εφαρμογή ενίσχυσης των υποδομών, με τη μετατροπή της σε παράγοντα σταθερότητας και ειρήνης στα Βαλκάνια και στη Μεσόγειο, και τελικά με την ένταξη της Κύπρου.

Στο ΠΑΣΟΚ όμως κυριαρχούσε πάντα μια μεγάλη αντίθεση. Μια αντίθεση που αρχικά του έδινε ζωή και δύναμη, αλλά σήμερα το εμποδίζει να ξαναγίνει το κόμμα που θα προκαλεί το έντονο ενδιαφέρον. Είναι η αντίθεση μεταξύ αυτού που αποκαλείται δύο ψυχές (λαϊκή και εκσυγχρονιστική) του ΠΑΣΟΚ. Η πολιτική συνεργασία αυτών των δύο ψυχών τού έδινε μια μεγάλη πλειοψηφία στην κοινωνία, αλλά αυτή ακριβώς η συνεργασία το εμπόδισε να μετατραπεί σε κόμμα μεταρρύθμισης της κοινωνίας. Αυτή η συνεργασία λειτουργούσε όσο η χώρα μπορούσε να δανείζεται, αλλά δεν κατόρθωσε να αποτρέψει την αναπόφευκτη πορεία προς τα ελλείμματα, το χρέος και την αδυναμία δανεισμού, στην οποία το οδηγούσαν οι εφαρμοζόμενες πολιτικές ενίσχυσης του συντεχνιακού κράτους βιομηχάνου και όχι του κοινωνικού κράτους των υπηρεσιών προς τους πολίτες.

Το σημερινό ΠΑΣΟΚ πρέπει το ίδιο να καταλάβει, αλλά και να περάσει στους πολίτες το μήνυμα ότι την τελευταία τριετία δεν ήταν αυτό που πρόδωσε τις ιδέες του, αλλά ήταν αυτές οι ιδέες του (του λαϊκισμού, του κρατισμού, της ανάπτυξης με δανεικά, των πελατειακών σχέσεων, της προάσπισης του συντεχνιακού κράτους) που το πρόδωσαν. Χρειάζεται πλέον να ξεκινήσει μια πορεία προς την τελική του σοσιαλδημοκρατικοποίηση, αν δεν θέλει να γίνει ένα βαρετό κόμμα. Το ΠΑΣΟΚ το αγάπησαν πολλοί και το μίσησαν πολλοί άλλοι. Ισως σήμερα είναι η εποχή που για να διασωθεί θα πρέπει να ανταλλάξει μερικούς «φίλους» και «εχθρούς».