Κάτι που διδάχτηκα από την θητεία μου σε θέσεις που απαιτούσαν οργανωτική συγκρότηση ή μεταρρύθμιση, είναι ότι πρέπει να αναζητεί κανείς την λεπτομέρεια που μέσα της κρύβει την εκρηκτική ύλη για την όποια αλλαγή παραδείγματος. Πρέπει να αναζητήσεις εκείνη την κρυμμένη λεπτομέρεια που παίζει τον ρόλο εκτονωτή της μεγάλης έκρηξης που επιδιώκεις. Αυτή η λεπτομέρεια είναι συνήθως καλά κρυμμένη και καλύπτεται από την απατηλή αίγλη των «μεγάλων μεταρρυθμίσεων». Στην εκπαίδευση η κρίσιμη λεπτομέρεια είναι οι σχολικές βιβλιοθήκες.
Αυτά σκεφτόμουν καθώς τέλειωνα το διάβασμα ενός μικρού αλλά μεγάλου σε έμπνευση και ήθος βιβλίου που έχει συνθέσει ο εκδότης του Γκούτενμπεργκ Γιώργος Δαρδανός με τον τίτλο «Σχηματική Σκέψη». Ο Δαρδανός έχει συγκεντρώσει μια σειρά σημαντικών κειμένων και τα έχει γεφυρώσει με τις δικές του θέσεις, που διηγούνται με ανάγλυφο τρόπο από τη μία το ζωντάνεμα της ελπίδας ότι τα σχολεία μας θα έμπαιναν στον εκπαιδευτικό πολιτισμό της ενεργού βιβλιοθήκης και από την άλλη μοιρολογούν για την χαμένη ελπίδα. Ο συγγραφέας πιστεύει πως παρά την ζοφερή προϊστορία, η ελπίδα δεν έχει εκλείψει. Παρόλο που δεν είμαι βέβαιος ότι μπορώ να συμμεριστώ την αισιόδοξη προσδοκία του δεν παύω να εκτιμώ το κουράγιο και την επιμονή του. Μακάρι να καρπίσουν οι κόποι του.
Από την πλευρά μου, με το κείμενο αυτό θα προσπαθήσω να αναδείξω την κομβική σημασία που έχει η σχολική βιβλιοθήκη για την πολυαναμενόμενη μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης στη χώρα μας. Είναι, άλλωστε, η μοναδική συνδρομή που μπορώ να κάνω στην συνεχιζόμενη προσπάθεια του συγγραφέα και όσων συμμερίζονται τις ιδέες του, για να κρατηθεί ζωντανό το ενδιαφέρον μέχρι να βρεθεί η πρακτική έκφρασή του σε νέο πρόγραμμα ενεργοποίησης τουλάχιστο του πυρήνα που φύτεψε το πρώτο ΕΠΕΑΕΚ.
Την σχολική βιβλιοθήκη δεν πρέπει να την συγχέουμε με την σχολική αποθήκη βιβλίων. Η σχολική βιβλιοθήκη στην ολοκληρωμένη μορφή της είναι ένας πολυσχιδής εκπαιδευτικός θεσμός, μέρος του οποίου είναι τα ράφια με τα βιβλία. Είναι ο θεσμός που ρόλο έχει να παρακινεί τον μαθητή, αλλά και τον δάσκαλο, και κατά προτίμηση και τους δύο σε συντονισμένη συνεργασία, πρώτον στην ενσωμάτωση της ανάγνωσης στην καθημερινότητά τους και δεύτερο να δίνει πρακτική υπόσταση στην μελέτη δια της έρευνας, δηλαδή στον ύπατη μορφή της γνωστική λειτουργίας που είναι η εκμάθηση του τρόπου με τον οποίο μπορούμε να μαθαίνουμε. Κατά λογική συνέπεια, η οργανική ένταξη της βιβλιοθήκης στο σχολικό πρόγραμμα καταπολεμάει όχι με λόγια αλλά με έργο την αθλιότητα της παπαγαλίας.
Παράλληλα, η σχολική βιβλιοθήκη είναι επίσης ο αδέκαστος κριτής που αποκαλύπτει κάθε γραφειοκρατική μπαγαποντιά των δασκάλων. Κανένας δάσκαλος δεν μπορεί να κοιμάται ήσυχος ή να μπαίνει αμέριμνος στην τάξη, όταν ξέρει ότι οι μαθητές του ενδέχεται να έχουν μελετήσει περισσότερο από αυτόν στην σχολική βιβλιοθήκη τους. Στην περίπτωση αυτή, η σχολική βιβλιοθήκη λειτουργεί ως αυτόνομος και αυτόματος κριτής της επάρκειας του δασκάλου. Από την άλλη πλευρά και ο δάσκαλος μπορεί να χρησιμοποιήσει την σχολική βιβλιοθήκη για να κάνει πολύ ακριβό τον παπαγαλικό εφησυχασμό των μαθητών τους. Κανένας μαθητής δεν μπορεί να βρει άλλοθι για την πνευματική οκνηρία του στην έλλειψη βιβλιογραφικών πόρων, εξ αιτίας της φτώχιας του, για παράδειγμα, ή της κακής σχέσης της οικογένειας με το βιβλίο. Η σχολική βιβλιοθήκη είναι εκεί ακοίμητος επίκουρος κάθε μαθητικής φιλοδοξίας και σχολικής υποχρέωσης.
Η σχολική βιβλιοθήκη επίσης, είναι ο εγγυητής της πολλαπλής βιβλιογραφίας. Είναι εργαλείο καταπολέμησης στης κερδοσκοπίας των κακών σχολικών εγχειριδίων. Ο μαθητής μπορεί να εφοδιάζεται με ένα βιβλίο για το μάθημά του, αλλά αυτό θα είναι πλέον ένας απλός χρηστικός οδηγός που θα τον παραπέμπει στην βιβλιοθήκη για κριτική διερεύνηση του θέματος με το οποίο ασχολείται. Εξ ανάγκης, τότε και ο δάσκαλος δεν μπορεί να περιορίζει την δραστηριότητά του στην τάξη στην απλή απαγγελία των όσων γράφει το σχολικό εγχειρίδιο. Πρέπει να εξαντλεί την δημιουργική και κριτική κατανόηση του θέματος που διδάσκει και επεξεργασμένη την ύλη να την μεταδίδει στους μαθητές του, όχι για να την απομνημονεύσουν, αλλά για να την ψάξουν, να την διασταυρώσουν και να την κρίνουν στη σχολική βιβλιοθήκη. Αλλιώς θα κινδυνεύει να γίνει ρεζίλι μέσα στην τάξη.
Τέλος, η σχολική βιβλιοθήκη είναι το εργαλείο για την εξοικείωση του μαθητή με την γραπτή εργασία. Γιατί εκεί θα βρει το υλικό που χρειάζεται αλλά και την ατμόσφαιρα στοχασμού που τον βοηθάει να συλλέξει πληροφορία και στη συνέχεια την συνθέσει κριτικά σε δική του έκφραση. Από παθητικό δέκτη, η διαδικασία μεταβάλλει τον μαθητής σε δημιουργό. Πολεμάει έτσι με τον καλλίτερο τρόπο την μαθητική αλλοτρίωση στην γραφειοκρατικοποιημένη εκπαίδευση. Ο μαθητής μαθαίνει εκεί έμπρακτα πώς να αντιστέκεται στην αλλοτρίωση και από παθητικός δέκτης μοιραίων γεγονότων αποκτά επίγνωση της δημιουργικότητάς του και ανάστημα δημιουργού. Το μάθημα αυτό θα του είναι χρήσιμο σε όλη τη μετέπειτα ζωή του.
Η μαθητική βιβλιοθήκη μπορεί να είναι και ο αντικειμενικός και διαυγής κριτής της επάρκειας των δασκάλων. Μετρώντας τις βιβλιοθηκομετρικές (συχνότητα χρήσης, ποιότητες και χαρακτηριστικά χρησιμοποιούμενου υλικού κ.ο.κ.) επιδόσεις των διδασκόντων, μπορεί να έχεις μια διάφανη ακτινογραφία της δημιουργικότητάς τους.
Διαβάζοντας το βιβλίο του Γιώργου Δαρδανού, αλλά και συγκροτώντας τη σκέψη μου για να γράψω τις γραμμές αυτές, συνειδητοποιώ τώρα, γιατί η συντεχνία των εκπαιδευτικών πολέμησε με τόση λύσσα τον θεσμό της σχολικής βιβλιοθήκης. Η αυτόνομη λειτουργία της σχολικής βιβλιοθήκες με το δικό της τελεολογικό πρόγραμμα δεν θα τους άφηνε ποτέ να γραφειοκρατικοποιήσουν το λειτούργημά τους. Δεν θα τους επέτρεπε να αφυδατώσουν την διδασκαλία μέχρι το σημείο που τώρα βλέπουμε με γυμνό οφθαλμό. Αρκεί και αυτός μόνο ο λόγος, για να ξαναζωντανέψει ο θεσμός της σχολικής βιβλιοθήκης στην πλήρη ενεργό υπόστασή της. Θα είναι σαν να ενεργοποιούμε ακριβώς μια λεπτομέρεια της σχολικής ζωής που τώρα ξέρουμε ότι είναι ένας από τους πυροκροτητές της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.