Ίσως το πιο δύσκολο πράγμα για έναν άνθρωπο, είναι να πάψει να παίρνει τον εαυτό του στα …σοβαρά. Δύσκολο, αλλά και ευεργετικό, αν τα καταφέρει. Είναι πιθανόν λογικό να νομίζουμε ότι είμαστε το «κέντρο του κόσμου», ότι όλοι ασχολούνται με το τι θα πούμε,τι θα κάνουμε, πώς δείχνουμε, ή ότι όλοι μας προσέχουν. Άλλωστε, η δυνατότητα αντίληψης όλων μας εξαρτάται περισσότερο και πιο άμεσα από τις αισθήσεις μας και πολύ λιγότερο από το μυαλό μας, δηλαδή από την αναλυτική και συνθετική μας ικανότητα. Είσαι κοντός ή ψηλός, ξανθός ή μελαχρινός, γρήγορος ή αργός, αυτά φαίνονται. Είσαι έξυπνός ή βλάκας, αυτό παραμένει μυστικό για όποιον κοιτά τα άλλα.

Η ομοιότητα με τους γύρω, η ομοιομορφία σε μια κοινωνία, φαντάζομαι ότι ήταν μεγάλο προτέρημα, πολλές χιλιάδες χρόνια πριν, όταν έπρεπε όλοι μαζί να συσπειρωθούμε για να αποτρέψουμε ως ομάδα ή ως φυλή τον κίνδυνο που μας απειλούσε. Η διαφορετικότητα, ως τυχαίο γενετικό ατύχημα, αλλά και ως άποψη και στάση, μάλλον αδυνάτιζε τη φυλή. Ως εκ τούτου, ήταν ανεπιθύμητη, ακόμη και επικίνδυνη και κατέληγε στον Καιάδα, ή στην πυρά. Δυστυχώς, τα γεγονότα σε παγκόσμιο επίπεδο, δείχνουν ότι αυτό δεν το έχουμε ξεπεράσει ακόμη.

Ένα από τα κοινά μας χαρακτηριστικά είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Η δυνατότητα του ανθρώπου να επιβιώνει, παρά τις όποιες αντίξοες καταστάσεις, η «θέλησή» του για ζωή, έχουν πολλές φορές αποτελέσει αντικείμενο ρομαντικών διηγημάτων, αλλά και πραγματικές ακραίες ιστορίες επιβίωσης, που συχνά πήραν μυθικές διαστάσεις. Άλλωστε, ο μύθος είναι μία λογική αντίδραση του ανθρώπου στην τρωτότητά του. Εξαρτάται, βέβαια, από μία ιδιότητα που δεν είναι αντικείμενο των αισθήσεων, δηλαδή τη φαντασία.

Η φαντασία, όμως, δεν είναι μόνο μυθοπλαστική ικανότητα που συχνά οδηγεί στη χίμαιρα. Η φαντασία είναι ίσως αυτό που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από το ζώο, τον κοντύτερο συγενή του στο σύμπαν, όπως το προσλαμβάνουμε ως άνθρωποι. Η φαντασία είναι παντοδύναμο όπλο ενάντια στην ανθρώπινη αδυναμία. Με τη φαντασία του ο άνθρωπος μπορεί να είναι ό,τι θέλει, να κάνει ό,τι θέλει, να βρίσκεται παντού. Ο άνθρωπος με τη φαντασία του μπορεί να είναι… θεός. Ίσως γι’ αυτό, σε πολλές περιπτώσεις, άνθρωποι με αναπτυγμένη φαντασία, έχουν προκαλέσει στο περιβάλλον τους.

Ένας τέτοιος άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί, ή ας πούμε να φαντασθεί, πολλά γύρω από τη ζωή, που ίσως δεν απασχολούν άλλους συνανθρώπους του. Τι είναι σημαντικό, αλλά και τι δεν είναι, γι’ αυτόν, διαφέρει από αυτά που κυριαρχούν στο σύστημα αξιών μέσα στο οποίο ζει. Για τους άλλους, συνήθως το πρόβλημα είναι μικρό, λόγω των αριθμών που καθορίζουν την κυρίαρχη άποψη. Για τον μη συμβατικό άνθρωπο, όμως, το πρόβλημα είναι συχνά μεγάλο. Η ζωή είναι έτσι φτιαγμένη, που πηγαίνοντας κόντρα στην κοινη αντίληψη περί των πραγμάτων, ποτέ δεν είναι – και ίσως δεν «συμφέρει» να είναι – εύκολο. Η ομοιομορφία και η τάξη έχουν τη χρησιμότητά τους για το σύνολο. Η φαντασία είναι χρήσιμη μόνο για το άτομο και, ίσως, όχι πάντα.

Για κάποιον περίεργο όμως λόγο, η ίδια η κοινωνία διψάει για αλλαγή. Οι πολιτισμοί που δεν αλλάζουν, πεθαίνουν. Όπως οι οργανισμοί επιβιώνουν μόνο μέσα από τη μετάλλαξή τους και την προσαρμογή τους, έτσι συμβαίνει και με τις κοινωνίες και ίσως και τους πολιτισμούς. Και εδώ ερχόμαστε στο κύριο μέρος του ερωτήματος. Ποια είναι η αξία της αλλαγής, γιατί είναι απαραίτητη και ποιοι είναι οι φορείς της αλλαγής;

Ο συμβατικός άνθρωπος προσφέρει στη συγκολλητική ουσία μιας κοινωνίας, ενισχύοντας την αίσθηση του κοινού σκοπού, της ταυτότητας αξιών και προτιμήσεων, την ισορροπία, γενικά. Αυτό που του είναι ξένο, βέβαια, είναι η διάθεση απόκλισης από τις κοινές αξίες, δηλαδή η τάση για αλλαγή. Ένα σύστημα το οποίο συνεχώς εξελίσσεται, όμως, δεν είναι ποτέ τέλειο. Πάντα χρειάζεται βελτίωση, προσαρμογή σε γενικότερους φυσικούς νόμους, ανακάλυψη νέων δυνατοτήτων και αξιοποίησή τους. Αυτήν την ανάγκη για αλλαγή, ο συμβατικός άνθρωπος δεν την αντιλαμβάνεται και συνεπώς δεν την αποδέχεται. Το σύστημα αξιών του είναι προσανατολισμένο στη συντήρηση του υπάρχοντος, όχι του νέου.

Εδώ αποκτά σημασία ο ρόλος του ανθρώπου που δεν αισθάνεται άνετα με τη σημερινή κατάσταση. Του ατόμου που τολμά να «φαντασθεί» κάτι διαφορετικό. Ο Γαλιλαίος αποκλείεται να ήταν άνθρωπος συντηρητικός, το ίδιο και ο εφευρέτης και δημιουργός, γενικά, όχι μόνο στην επιστήμη, αλλά και στις τέχνες και τα γράμματα. Η διαφορετική φιλοσοφική θεώρηση, ο ριζοσπαστισμός, το πείραμα, όλα αυτά είναι η πεμπτουσία της αλλαγής και, συνήθως, της προόδου. Η κοινωνία που ενθαρρύνει, ή, έστω, ανέχεται τη διαφορετικότητα, εχει μεγαλύτερες πιθανότητες να γνωρίσει την πρόοδο.

Πιθανότητες, όμως, όχι βεβαιότητα. Ο ριζοσπαστισμός αποκτά θετικό πρόσημο μόνο όταν κερδίσει τη μάχη με το χθες, όχι μόνο στο ιδεολογικό επίπεδο, αλλά και στο πραγματικό, σε βάθος χρόνου. Και πολλές φορές, αυτό που φαντάζει προοδευτικό, ή αποδοτικότερο, δεν αντέχει στη δοκιμασία της βιωσιμότητας μιας κοινωνίας. Καταλήγουμε, συνεπώς, ότι η ανοικτή κοινωνία είναι προϋπόθεση για την πρόοδο, αλλά όχι και εγγύηση. Δυστυχώς, η διάσταση του χρόνου και της δυνατότητας πρόσληψης νέων ιδεών και τάσεων, είναι ο κρίσιμος παράγοντας για την πρόοδο μιας κοινωνίας σε βάθος χρόνου. Και τον χρόνο αυτό, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι τον διαθέτουμε ως κοινωνίες, αλλά και ως ανθρώπινο είδος.