Όπως η ελληνική κυβέρνηση μιλάει για δημοκρατία την οποία ουδόλως σέβεται και για μεταρρυθμίσεις που ουδέποτε είχε την πρόθεση να προωθήσει, έτσι, φοβούμαι, εξελίσσεται και η συζήτηση για τη «νέα Ευρώπη» μετά το στραπάτσο του Brexit. Λόγια που προορίζονται να μείνουν λόγια και προθέσεις που μπορεί να είναι αγαθές, δεν στηρίζονται όμως σε ανάλογη επεξεργασία και, κυρίως, σε σφαιρική αντίληψη της πραγματικότητας.

Στο νησάκι Ventotene, εκεί που βρίσκεται ο τάφος του Σπινέλι αλλά και ένα ακόμα πέρασμα για τους κατατρεγμένους της γης –διπλός συμβολισμός συνεπώς: ότι δεν πέθανε ο ευρωπαϊκός φεντεραλισμός και ότι δεν ξεχνιέται το μεγάλο πρόβλημα της εποχής-, οι ηγέτες των εναπομεινασών «μεγάλων δυνάμεων» της Ευρωπαϊκής Ένωσης μαζεύτηκαν για να δηλώσουν από κοινού την πίστη τους στο ευρωπαϊκό σχέδιο και την πεποίθηση τους ότι αρκετά πράγματα πρέπει ν’ αλλάξουν. Αξιέπαινη πρωτοβουλία. Οι αμφιβολίες γεννιούνται αν ξύσει κανείς λίγο την επιφάνεια.

Μέρκελ, Ολάντ και Ρέντσι δεν δυσκολεύτηκαν να συμφωνήσουν (φαντάστηκαν, φαντάζομαι, όπως κι εσείς, το συμβολισμό μιας ενδεχόμενης δυσκολίας): οικονομία, ασφάλεια και μεταναστευτικό/προσφυγικό είναι τα τρία μεγάλα προβλήματα που έχει μπροστά της η Ένωση, αν θέλει να μείνει ενωμένη. Όμως πίσω από τα γενικά ζητήματα, βρίσκονται οι εθνικές ατζέντες.

Την Ιταλία, με την ανάπτυξη να μην έρχεται και το τραπεζικό σύστημα να κινδυνεύει, την καίει η οικονομία: ο Πρωθυπουργός της λέγοντας να «αλλάξουμε» εννοεί να λασκάρουμε τους δημοσιονομικούς περιορισμούς και να διαφοροποιήσουμε τα κριτήρια οικονομικής «υγείας», κάτι που θα ήταν σωστό αν το ήθελε για όλους και όχι μόνο για τη χώρα του και αν δεν τον οδηγούσε –παίζοντας εν ου παικτοίς, κατά τη γνώμη μου, αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία- στην αγκαλιά του ΣΥΡΙΖΑ. Στην σιωπηρή αυτή διαφοροποίηση αντιτίθεται για προφανείς λόγους η Γερμανία –δεν επέβαλλε το δόγμα της πειθαρχίας για να αμφισβητηθεί όταν, κατά τη γνώμη της, έχει σώσει την Ευρώπη-, για την οποία το μεγάλο αγκάθι είναι –όχι τόσο σε πρακτικό επίπεδο, αλλά γιατί εκεί παίζεται η πολιτική αξιοπιστία της- το μεταναστευτικό. Μεταναστευτικό που βλέπει με ευμενή απόσταση η Γαλλία, προσπαθώντας να το χρησιμοποιήσει ως μοχλό πίεσης για το μόνο ουσιαστικά θέμα που την ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή και που έχει βέβαια σχέση με τις επιθέσεις που δέχεται από το ισλαμικό «κράτος» και την ασφάλεια που μπορεί να προσφέρει στους πολίτες και τους επισκέπτες της. Κατάσταση Catch 22: τα προβλήματα μοιάζουν κοινά αλλά τα συμφέροντα που έχει η κάθε πλευρά και οι λύσεις που θα προτιμούσε καθιστούν σχεδόν αδύνατη όχι μόνο την επίλυση των προβλημάτων αλλά και την κίνηση προς τα μπροστά όλης της Ευρώπης.

Ακόμα χειρότερα: η τόσο «πρακτική» -είδαμε ότι στην πραγματικότητα είναι το αντίθετο- ματιά στα πράγματα και τα προβλήματα δυσχεραίνει το άνοιγμα του φακού και την αντιμετώπιση –ίσως και τη συνειδητοποίηση- των τριών υπαρξιακών, αλλά διόλου μεταφυσικών, προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Ένωση μετά και μέσα από το Brexit. Αν δεν αντιμετωπιστούν όμως αυτές οι προκλήσεις και άλλα “exits” είναι πιθανό να υπάρξουν και καμία «νέα» Ευρώπη δεν είναι δυνατό να γεννηθεί.

Πρόκληση πρώτη: αλλαγή αρχιτεκτονικής. Με την, έστω όχι άμεση, αποχώρηση ενός μεγάλου και κρίσιμου κράτους-μέλους, οι υπόλοιποι δεν μπορούν να συνεχίσουν απλώς διαγράφοντας τον. Το δίλημμα αλλαγή Συνθήκης ή προώθηση μιας a-la-carte Ευρώπης με βάση τις δυνατότητες που δίνει η ισχύουσα Συνθήκη είναι βαρύ αλλά και αδήριτο: μη κάνοντας ούτε το ένα ούτε το άλλο, ή οδεύοντας προς μια σιωπηρή «βρυξελλοποίηση» ερήμην των λαών, είναι βέβαιο ότι το Brexit θα αποτελέσει την αρχή του τέλους και όχι το ξυπνητήρι για μια νέα αρχή.

Πρόκληση δεύτερη: αλλαγή πορείας της Ευρωζώνης. Τις αιτίες και τις παθογένειες τις αναμασάμε από χρόνια όλοι (κάποιοι τα λέγαμε απλώς από την αρχή): δεν χτίζεται οικονομική και δημοσιονομική ένωση χωρίς τα αντίστοιχα πολιτικά εργαλεία. Ήρθε η ώρα λοιπόν να πάψουμε να συζητάμε και να ξεκινήσουμε να φτιάχνουμε αυτά τα εργαλεία, τα οποία επίσης τα ξέρουμε όλοι: πραγματικός «Υπουργός» Οικονομικών και μεταφορές πόρων «ομοσπονδιακού τύπου» (όπως γίνονται ανάμεσα στις Πολιτείες των ΗΠΑ) εντός της Ευρωζώνης. Μόνο που το δεύτερο δεν θέλει, ακόμα, ούτε να το ακούσει η Γερμανία, που επιμένει, αντιθέτως, σε άλλες «ομοσπονδιακές» πρωτοβουλίες, οι οποίες, όμως, χωρίς τους πόρους, θα δημιουργούσαν ένα ακόμα κουτσό οικοδόμημα.

Πρόκληση τρίτη: το μεταναστευτικό/προσφυγικό ως κοινό και όχι ως εθνικό ζήτημα. Αυτό προϋποθέτει τρία τουλάχιστον εξαιρετικά δύσκολα πράγματα: αντίληψη ότι το πρόβλημα αφορά όλες τις χώρες (ακόμα και εκείνες που δεν δέχονται μετανάστες), ότι η συζήτηση δεν πρέπει να γίνει εντός της Ένωσης αλλά και από την Ένωση ως σύνολο (άρα πρέπει να εξουσιοδοτηθεί να μιλήσει κάποιος στο όνομά της) με πολλές άλλες χώρες και ότι οι μετανάστες και ιδίως οι πρόσφυγες πρέπει να αντιμετωπίζονται, από όλους, ως άνθρωποι και όχι ως αριθμοί. Βλέπετε να υπάρχει πρόοδος σε έστω ένα από αυτά τα μέτωπα; Οι ανακοινώσεις του Ventotene περιορίστηκαν σε υπομνήσεις της σημασίας της διασυνοριακής συνεργασίας μεταξύ των διωκτικών αρχών.

Αν δεν αντιμετωπιστούν αυτές οι προκλήσεις, δεν θα επιτρέψει η εμπιστοσύνη στην Ένωση. Και θα δικαιωθούν μόνο οι πολέμιοι της Ευρώπης και οι κάθε είδους μισαλλόδοξοι. Πέρασε αυτό άραγε από το μυαλό των τριών αγέρωχων ηγετών πάνω στο αεροπλανοφόρο στ’ ανοιχτά της Μεσογείου;