1) Για τη φύση του νερού

Το τελευταίο διάστημα, για μια ακόμη φορά,εκτεθήκαμε σε μια απίστευτη φλυαρία αναφορικά με την φύση του νερού και τα ιερά και όσια που η ενδεχόμενη ιδιωτικοποίηση (?) του νερού θα προσβάλει. Τα ΜΜΕ κατακλύστηκαν από μια σειρά εικετολογίες που ορίζουν το νερό άλλοτε ως Δημόσιο[i] και άλλοτε ως κοινωφελές αγαθό[ii]. Κάποιες άλλες φορές το νερό αναφέρεται ως ανθρώπινο δικαίωμα[iii]κάτι που αυτόχρημα το κατατάσσει σε μια μυθική κατηγορία των μη οικονομικών αγαθών (εμπορευμάτων). Για να κατανοήσουμε τι διακυβεύεται, θα χρειαστεί μια κάποια αυστηρότητα στη χρήση των εννοιολογικών κατηγοριών που χρησιμοποιούμε για την κατασκευή του κοσμοειδώλου μας. Ας γίνει, λοιπόν, η αρχή.

Τα αγαθά διακρίνονται σε ιδιωτικά και δημόσια ανάλογα με το αν υπάρχουν ή όχι δυο ιδιότητες. Αυτές οι ιδιότητες είναι:α) διαιρετότητα/ανταγωνιστικότητα (rivalry) που σημαίνει ότι η κατανάλωση του αγαθού μειώνει το συνολικό του απόθεμα και β) η δυνατότητα αποκλεισμού (excludability). Δημόσιο είναι ένα αγαθό που δεν διαιρείται και η χρήση του δεν επιδέχεται αποκλεισμό (πχ περιβαλλοντική ποιότητα, εθνική άμυνα). Αντίθετα, τα ιδιωτικά αγαθά είναι ταυτοχρόνως διαιρετά και επιδέχονται αποκλεισμό (π.χ. ρουχισμός). Οι άλλες κατηγορίες αγαθών είναι οι κοινόκτητοι πόροι (commons) (διαιρετό αγαθό αλλά χωρίς δυνατότητα αποκλεισμού) και τα αγαθά λέσχης ή συνδρομητικά (clubgoods) (αδιαίρετα αλλά με δυνατότητα αποκλεισμού).

Με βάση τα προηγούμενα, είναι αυτονόητο ότι το νερό δεν είναι δημόσιο αγαθό (και διαιρείται και επιδέχεται αποκλεισμό). Να τονιστεί, εδώ, ότι ο χαρακτηρισμός ενός αγαθού ως δημόσιο δεν είναι ερμηνεία, και επομένως πολιτική απόφαση, όπως η περίπτωση των κοινωνικών αγαθών (π.χ υγεία), αλλά αναφέρεται σε αφ’ εαυτό ιδιότητες (διαιρετότητα/αποκλεισμός). Γιατί όμως τότε γίνεται τέτοια προσπάθεια να οριστεί το νερό ως δημόσιο αγαθό;Υποθέτω για δύο λόγους. Πρώτον, τα δημόσια αγαθά δεν μπορούν να παραχθούν από την αγορά (αποτυχία της αγοράς) και ως αποτέλεσμα αυτού προϋποθέτουν δημόσια παροχή (εθνική άμυνα) ή δημόσια χρηματοδότηση της ιδιωτικής παροχής (κάποιες περιπτώσεις περιβαλλοντικής ποιότητας). Και τα δυο ενδεχόμενα (δημόσια παροχή και δημόσια χρηματοδότηση) απαιτούν δημόσιες δαπάνες και δημοσίους υπαλλήλους. Επομένως είναι προφανές τι διεκδικείται με την αναγόρευση του νερού ως δημόσιο αγαθό.

Ο δεύτερος λόγος αναφέρεται στις μυθικές/συμβολικές ερμηνείες του δημοσίου έναντι του ιδιωτικού. Το ιδιωτικό παραπέμπει στην απληστία, την ανηθικότητα και στον ατομικισμό ενώ το δημόσιο συμβολίζει την επικράτεια του ηθικού, της ανιδιοτέλειας και του συλλογικού.Ταυτοχρόνως, οι κρατιστές προσπαθούν να αποδομήσουν τον δεοντολογικό ρόλο της αγοράς (αποτελεσματική κατανομή των πόρων) με το να ελεεινολογούν τις αναγκαίες προϋποθέσειςπου απαιτούνται για να επιτελέσει η αγορά το ρόλο της και με σχεδόν θρησκευτικό τρόπο εναποθέτουν την επιδίωξη της ευημερίας στην επικράτεια του δημοσίου. Οι εν λόγω θιασώτες δεν έχουν ακούσει τίποτα για το σπάταλο και αναποτελεσματικό Κράτος,ούτε για το Δημόσιο ως λάφυρο στα καθεστώτα της ευνοιοκρατίας και των πελατειακών σχέσεων. Δεν χρειάζεται πολλή προσπάθεια για να κατανοήσει κανείς ότι η ηθική αξίωση του δημοσίου είναι τουλάχιστο αφελής.

Η δεύτερη αιτίαση αφορά τον χαρακτηρισμό του νερού ως κοινωφελές αγαθό και όχι ως εμπόρευμα (οικονομικό αγαθό). Ένα αγαθό είναι κοινωφελές (publicutilitygood) όταν παράγεται από μια δημόσια επιχείρηση (ΔΕΚΟ) και αφορά το ευρύ κοινό (πχ ηλεκτρικό ρεύμα, μεταφορές). Το επιχείρημα ότι οι ΔΕΚΟ δεν παρέχουν/παράγουν εμπορεύματα είναι μάλλον προϊόν σύγχυσης και άγνοιας. Οι ΔΕΚΟ παρέχουν αγαθά τα οποία ο καταναλωτής πληρώνει για να τα αποκτήσει, δηλαδή οικονομικά αγαθά.Η πρώτη επίσημη καταγραφή του νερού ως οικονομικό αγαθό γίνεται στο Δουβλίνο το 1992 στα πλαίσια ενός συνεδρίου για το νερό και το περιβάλλον υπό τα Ηνωμένα Έθνη(Rogers et al., 2002). Γιατί, λοιπόν, υπάρχει αυτή η λυσσαλέα προσπάθεια να οριστεί το νερό οτιδήποτε άλλο εκτός από οικονομικό αγαθό? Υποθέτω ότι και εδώ η βάση της παρανόησης έγκειται στη βδελυρή ιδιότητα του οικονομικού αγαθού,εφόσοναυτό ανήκει στο αλυσιτελές σύμπαν του ιδιωτικού και όχι στον παράδεισο του δημοσίου.

Τέλος, πολύ συχνά αναφέρεται ότι το νερό είναι ανθρώπινο δικαίωμα και, μάλιστα, τα Ηνωμένα Έθνη από το 2010 έχουν αναγνωρίζει το νερό ως τέτοιο(Gupta et al., 2010). Σύμφωνοι! Το νερό που ποτίζετε τα λουλούδια σας είναι ανθρώπινο δικαίωμα? Το νερό που πλένετε το αυτοκίνητο σας είναι ανθρώπινο δικαίωμα; Προφανώς όχι. Αλλά τότε τι είναι το ανθρώπινο δικαίωμα;

Το νερό είναι απαραίτητο για την επιβίωση μας και επιπλέον το νερό δεν έχει υποκατάστατα. Επομένως είναι εντελώς αναγκαίο για την επιβίωση μας (βιολογικός προσδιορισμός) και την αξιοπρεπή διαβίωση μας (κοινωνικός προσδιορισμός). Μια εκτίμηση τηςελάχιστης ποσότητας νερού ως ανθρώπινο δικαίωμα είναι τα 50 λίτρα ημερησίως κατ’ άτομο(Gleick, 1996). Υπάρχουν και άλλες. Μια ευνομούμενη κοινωνία μπορεί να προσφέρει αυτή την ποσότητα νερού,η οποίαπροσλαμβάνεται ως ανθρώπινο δικαίωμα, με ελάχιστη ή και καθόλου χρέωση. Η υπόλοιπη κατανάλωση θα τιμολογείται κανονικά με αύξουσα κλιμακωτή χρέωση. Το κριτήριο που διαχωρίζει την ποσότητα που ορίζεται ως ανθρώπινο δικαίωμα από την τυπική ζητούμενη ποσότητα είναι η ελαστικότητα της ζήτησης(δηλαδή της ευαισθησίας μεταβολής της ζητούμενης ποσότητας όταν μεταβάλλεται η τιμή του αγαθού). Τιμές ελαστικότητας της ζήτησης κοντά στο μηδέν υποδηλώνουν απόλυτα ανελαστικές ανάγκες, ήτοι ανθρώπινο δικαίωμα.

Επομένως, το νερό είναι ένα suigeneris αγαθό, ανθρώπινο δικαίωμα για πολύ μικρές τιμές της ελαστικότητας ζήτησης και ένα τυπικό οικονομικό αγαθό για τις υπόλοιπες περιπτώσεις. Σε παρεμφερές συμπέρασμα καταλήγουν και οι Van der Zaag and Savenije (2006). Αν, δε, η ποσότητα που σχετίζεται με το ανθρώπινο δικαίωμα παραχωρηθεί δωρεάν, τότε ακυρώνεται και η σχετική συζήτηση για την ικανότητα πληρωμής των αδύνατων νοικοκυριών (affordability)(Goddard et al., 2021). Εξάλλου η συμμετοχή των δαπανών ύδρευσης και αποχέτευσης στον συνολικό οικογενειακό προϋπολογισμό είναι πολύ μικρή(Vanhille et al., 2018).

2) Τι συμβαίνει με την Ιδιωτικοποίηση του νερού?

Και εδώ σκοπίμως συσκοτίζεται η συζήτηση περί ιδιωτικοποίησης, η οποία, ούτως ή άλλως επιδέχεται πολλαπλές παρεξηγήσεις (Di Tella et al., 2012). Να διευκρινιστεί ό,τι οι υποδομές (το δίκτυο μεταφοράς, οι ταμιευτήρες, οι εγκαταστάσεις συλλογής και επεξεργασίας) είναι κρατική ιδιοκτησία και θα παραμείνουν ως τέτοιες εφόσον συνιστούν φυσικό μονοπώλιο (ΦΜ). Ένα ΦΜ προκύπτει όταν επικρατούν ιδιαίτερες συνθήκες στην εν λόγω αγορά (οικονομίες κλίμακας) και μια μοναδική επιχείρηση μπορεί να προσφέρει ένα αγαθό (ή μια υπηρεσία) σε μικρότερη τιμή απ’ ό,τι περισσότερες επιχειρήσεις. Σχεδόν παντού και πάντα τα ΦΠ είναι κρατική ιδιοκτησία, εφόσον ο ανταγωνισμός στα ΦΠ δεν είναι ικανή συνθήκη για τη μείωση των τιμών (Kwoka, 2006). Επομένως ή όλη σκόνη σηκώθηκε αδίκως, ή μάλλον οι παιάνες του τύπου «Υπερασπίσου το νερό-τα δημόσια αγαθά πάνω από τα κέρδη τους» είναι αφόρητα παραπλανητικοί και εξόχως προπαγανδιστικοί.

Φυσικά, κάποιες από τις υπηρεσίες στη διαδικασία της συλλογής, επεξεργασίας, και παροχής ύδατος είναι δυνατόν να εκτελούνται από ιδιώτες αλλά και αυτό δεν είναι το μείζον ζήτημα και ούτε υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις ότι οι ιδιωτικές επιχειρήσεις προσφέρουν φθηνότερα τις υπηρεσίες ύδατος (Bel et al., 2010). Ταυτοχρόνως, όμως, δεν υπάρχει το παραμικρό επιχείρημα που να συνηγορεί ότι ένας δημόσιος υπάλληλος είναι καταλληλότερος για την έκδοση λογαριασμών ή για την συντήρηση του δικτύου. Το αντίθετο, μάλιστα, αναμένεται, εφόσον επιχειρήματα ελέγχου, λογοδοσίας και κινήτρων προκρίνουν την ιδιωτική παροχή αρκετών υπηρεσιών που συνηθίσαμε να παρέχονται από το δημόσιο. Επομένως οι κραυγές και οι κατάρες ενάντια στην ιδιωτικοποίηση παράγονται είτε από παρανόηση είτε από άγνοια. Το νερό εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να ιδιωτικοποιηθεί, αυτό που ενδέχεται να ιδιωτικοποιηθεί είναι κάποιες υπηρεσίες στην διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας και παροχής του νερού (π.χ. έκδοση τιμολογίων). Δεν είμαι σίγουρος εάν αυτό είναι φλέγον κοινωνικό ζήτημα.

Αντί επιλόγου,αυτό που, κατά την γνώμη μου, χρήζει έμφασης είναι η εφαρμογή των αποτελεσματικών κανόνων τιμολόγησης των χρήσεων του νερού έτσι ώστε να ανακτάται το μεγαλύτερο μέρος του πλήρους κόστους αυτών των χρήσεων. Να συνυπολογίζεται, δηλαδή, μέσω της τιμολόγησης η σχετική σπανιότητα και η πιθανή περιβαλλοντική υποβάθμιση. Αυτό σε συνδυασμό με συνοδευτικά διαχειριστικά μέτρα θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν την ορθολογική χρήση των σπάνιων υδατικών πόρων. Τα υπόλοιπα είναι άναρθρες κραυγές μιας υποβολιμαίας κουβέντας που στοχεύει στο θυμικό και εκμεταλλεύεται την συγκυρία για αλλότριους σκοπούς.

● Bel, G., Fageda, X., Warner, M.E., 2010. Is private production of public services cheaper than public production? A meta-regression analysis of solid waste and water services. Journal of Policy Analysis and Management 29, 553-577.

●Di Tella, R., Galiani, S., Schargrodsky, E., 2012. Reality versus propaganda in the formation of beliefs about privatization. Journal of Public Economics 96, 553-567.

●Gleick, P.H., 1996. Basic Water Requirements for Human Activities: Meeting Basic Needs. Water International 21, 83-92.

●Goddard, J.J., Ray, I., Balazs, C., 2021. Water affordability and human right to water implications in California. PLOS ONE 16, e0245237.

●Gupta, J., Ahlers, R., Ahmed, L., 2010. The human right to water: Moving towards consensus in a fragmented world. Review of European Community and International Environmental Law 19, 294-305.

●Kwoka, J.E., 2006. The Role of Competition in Natural Monopoly: Costs, Public Ownership, and Regulation. Review of Industrial Organization 29, 127-147.

●Rogers, P., Silva, R., Bhatia, R., 2002. Water is an economic good: How to use prices to promote equity, efficiency, and sustainability. Water Policy 4, 1-17.

●Van der Zaag, P., Savenije, H., 2006. Water as an economic good: the value of pricing and the failure of markets. Value of Water Research Report Series. IHE Institute for Water Education, Delf.

● Vanhille, J., Goedemé, T., Penne, T., Van Thielen, L., Storms, B., 2018. Measuring water affordability in developed economies. The added value of a needs-based approach. Journal of Environmental Management 217, 611-620.