«Νύχτα, νύχτα ατέλειωτη. Αυγή δεν υπάρχει» – έγραφε για το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου στο ποίημά του «Νύχτα πάνω από το Μπίρκεναου» (Noc nad Birkenau) ο Ταντέους Μπορόφσκι (νούμερο κρατουμένου στο Άουσβιτς: 119198), πολωνός ποιητής και συγγραφέας, ο οποίος το 1951 μετά την καταστροφικά τραυματική εμπειρία των στρατοπέδων Auschwitz, Natzweiler-Dautmergen και Dachau-Allach, πιθανολογείται πως, μη αντέχοντας άλλο την τρομερή αποκάλυψη της απάνθρωπης πλευράς του ανθρώπου, άνοιξε τη βαλβίδα του γκαζιού στο σπίτι του και με αυτόν τον τρόπο, μόνος του, έβαλε τέλος στην ζωή του. Παρ’ ότι οι πραγματικές συνθήκες αυτού του θανάτου, όπως και οι πραγματικές αιτίες του, δεν αποσαφηνίστηκαν ποτέ, το λογοτεχνικό έργο του Ταντέους Μπορόφσκι αποκαλύπτει μια βάναυση, ασύλληπτη αλήθεια, μια σκληρή μαρτυρία για το τι μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι στους ανθρώπους. Το συγκλονιστικό αφηγηματικό ντοκουμέντο του πολωνού συγγραφέα αποτελείται από δύο απολογιστικές συλλογές: η πρώτη από διηγήματα με τίτλο Αποχαιρετισμός στη Μαρία (Pozegnanie z Maria, 1948) και η δεύτερη από νουβέλες με τίτλο Ο πέτρινος κόσμος (Kamienny swiat, 1948).?
***
«Ανέμεναν κάτι χειρότερο, αλλά όχι και κάτι τόσο ασύλληπτο» – με τα λόγια της Σαρλότ Ντελμπό, της γαλλίδας συγγραφέας και ακτιβίστριας της αντίστασης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και πρώην κρατούμενης του Άουσβιτς², ξεκίνησε την ομιλία του, στην τελετή του επίσημου εορτασμού της 70ής επετείου της απελευθέρωσης των κρατουμένων του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου, ο διευθυντής του Κρατικού Μουσείου «Auschwitz-Birkenau», Πιότρ Τσιβίνσκι (Piotr Cywinski).
«Το Άουσβιτς δεν είναι πηγή δύναμης. Εάν οποιοσδήποτε ήρθε εδώ για να αισθανθεί τη δύναμη, τη σοφία, την κάθαρση κάνει λάθος. Το Άουσβιτς είναι σκοτάδι, αποδόμηση, καταστροφή» – μνημόνευσε.
«Γι’ αυτό εμφανίζεται σε μας με την μορφή της προειδοποίησης. Δεινής προειδοποίησης. Συνεχίζουμε να μην τα βγάζουμε πέρα με το ‘Άουσβιτς, επειδή δεν μπορούμε να κρατήσουμε την ανθρωπιά μας, επιτρέποντας ταυτόχρονα να υπάρχει το μίσος, η καταφρόνηση, ο αντισημιτισμός, διατηρώντας πρώτα απ’ όλα την καθημερινή μας αδιαφορία. Γι’ αυτό, το Άουσβιτς τρομάζει – δεν ξυπνάει σήμερα πια τους δαίμονες, ξυπνάει τη συνείδηση. Και αυτή η συνείδηση μας κατηγορεί όλους» – συνέχισε.
«Θα μπορούσαμε να περιμένουμε πως ο κόσμος έπρεπε μόνιμα πια να είναι διαφορετικός, πως κανένας αθώος δεν θα έπρεπε πια να πεθαίνει. Θα μπορούσαμε να περιμένουμε πως δεν γίνεται άλλο σήμερα να κηρύσσεται το μίσος και πως κανείς δεν θα προσπαθεί να αλλάζει τα σύνορα με τη βία. Θα μπορούσαμε να περιμένουμε πως η αδιαφορία και η παθητικότητα θα έπρεπε να ξυπνούν την αποστροφή. Τόσες φορές όμως το είδαμε πως η μνήμη δεν έχει ακόμα ωριμάσει μέσα μας» – προειδοποίησε, υπενθυμίζοντας τα λόγια του Πρίμο Λέβι, του ιταλού συγγραφέα εβραϊκής καταγωγής ο οποίος επέζησε από το στρατόπεδο του Άουσβιτς³: «Αυτό έγινε, άρα μπορεί να συμβεί ξανά».
***
«Η σιωπή του κόσμου οδηγεί στο Άουσβιτς. Η αδιαφορία του κόσμου οδηγεί στο Άουσβιτς. Ο αντισημιτισμός του κόσμου οδηγεί στο Άουσβιτς. Να μην επιτρέψουμε αυτό να ξαναγίνει» – προέτρεψε ο πρόεδρος του Παγκόσμιου Εβραϊκού Συνεδρίου, Ρόναλντ Λόντερ (Ronald S. Lauder).
***
«Όταν μας έφεραν στο Άουσβιτς ήμασταν ξένοι μεταξύ μας. Τους περισσότερους από μας μάς ένωσε ο θάνατος με τη μορφή του γκρίζου καπνού. Θυμάμαι το κλάμα των παιδιών τα οποία τα άρπαζαν από τις μητρικές αγκαλιές. Αυτό το κλάμα θα ηχεί πάντα στ’ αυτιά μου» – ομολόγησε ο διασωθείς από το Άουσβιτς Πρόεδρος του Συλλόγου Αμερικανών Διασωθέντων Εβραίων του Ολοκαυτώματος, Ρόμαν Κεντ.
«Ένα λεπτό στο Άουσβιτς ήταν μια ολόκληρη μέρα, μια μέρα ολόκληρος χρόνος, ένας χρόνος μια αιωνιότητα» – τα λόγια του ήχησαν σκληρά και οδυνηρά στον τόπο που κλόνισε τραγικά την πίστη στον άνθρωπο, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
«Τώρα όλα εξαρτώνται από τους ηγέτες της αυριανής μέρας, γιατί μας έμειναν πολλά ακόμα να κάνουμε. Όλοι μας πρέπει να συμμετέχουμε […] κανένας δεν πρέπει να είναι μόνο παρατηρητής. Είμαι τόσο πολύ πεπεισμένος ώστε εάν είχα μια τέτοια εξουσία, θα πρόσθετα στον καθολικά αποδεκτό Δεκάλογο μια ενδέκατη εντολή: Ποτέ, μα ποτέ δεν πρέπει να είσαι παθητικός παρατηρητής» – υπογράμμισε με δύναμη.
***
«Ήμουν εκεί, κρατούμενη για δυο χρόνια, ξένη πια στον ίδιο τον εαυτό μου. Στην ξαφνική μεταμόρφωση του Άδη. Παράνομη στο Άουσβιτς, εβραϊκό παιδί, το οποίο προοριζόταν για τα αέρια» – είπε η Χαλίνα Μπιρενμπάουμ, γεννημένη το 1929 στην Βαρσοβία και επιζήσασα του Γκέτο της Βαρσοβίας και των ναζιστικών στρατοπέδων KL Lublin (Majdanek), Auschwitz, Ravensbrueck και Neustadt-Glewe.
«Αμέτρητες φορές πέθαινα, κοκάλωνα από το φόβο, τον πόνο, την υπερένταση της διαλογής, το θέαμα των βασάνων και του ψυχομαχήματος των άλλων συγκρατούμενων, των διπλανών μου, των συντροφισσών της μοίρας αυτού του απερίγραπτου δίχως τέλος τρόμου, όταν κάθε στιγμή ήταν ένας αιώνας και μια ικετευτική ερώτηση εάν θα υπάρχει επόμενη» – συνέχιζε και με συγκινητική ειλικρίνεια αποκάλυψε πως μια φορά, σε ένα από τα ατέλειωτα προσκλητήρια, όταν τύχαινε να λάμπει ο ήλιος και να μην τους δέρνουν… «μου πέρασε από το μυαλό μια θλιβερή σκέψη ότι τελικά θα με ρίξουν στην πυρά αυτού του κρεματορίου, πέρα πίσω από τα σύρματα και δεν θα γνωρίσω καν τη γεύση του ερωτικού φιλιού (…)».
«Τα Χριστούγεννα από τη μια πλευρά του στρατοπέδου στέκονταν ένα ψηλό, πολύχρωμο χριστουγεννιάτικο δέντρο, ενώ απέναντι, από την άλλη πλευρά η φωτιά των δηλητηριασμένων από τα αέρια, καμένων ανθρώπινων σορών και στη ράμπα τρένα, τρένα με τα επόμενα θύματα και οι αποσκευές τους. Ήμουν εκεί. Τόσο τρομακτικά ήμουν εκεί. (…) Όλα αυτά είναι ακόμα ζωντανά στη μνήμη μου. Εάν μπόρεσε να υπάρξει και να λειτουργεί νόμιμα και ατιμώρητα για τόσα χρόνια το Άουσβιτς, τότε όλα τα χειρότερα είναι πιθανά».?
«Το κακό στο Άουσβιτς, μη συνειδητοποιημένο, μη μελετημένο βαθειά, σιγοκαίει ήρεμα και ξαναγεννιέται στην αυξανόμενη τρομοκρατία, στον αντισημιτισμό, στον ρατσισμό, μέχρι και στον δημόσιο, ατιμώρητο αποκεφαλισμό ανθρώπων μπροστά στα μάτια ολόκληρου κόσμου, μόνο και μόνο επειδή είναι διαφορετικοί» – προειδοποίησε η διασωθείσα από τη κόλαση του Άουσβιτς Χαλίνα Μπιρενμπάουμ.
***
«Η έξοδος από ‘δω υπάρχει μόνο μέσω της καμινάδας του κρεματορίου» – αυτά τα λόγια, τα οποία άκουγαν οι φυλακισμένοι του Άουσβιτς, υπενθύμισε ο πολωνός πρώην κρατούμενος του στρατοπέδου KL Auschwitz Καζίμιεζ Άλμπιν, ο οποίος έφτασε εκεί στις 14 Ιουνίου του 1940. Ήταν ένας από τους 728 πολωνούς πολιτικούς κρατούμενους που αποτέλεσαν την πρώτη «παρτίδα», πρώτη μεταφορά για αυτό το τρομερό ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης.
«Η πείνα, ο τρόμος, η διαλογή και οι εκτελέσεις στον τοίχο του θανάτου ήταν η καθημερινότητα του στρατοπέδου» – κατέγραψε ένα-ένα τα στοιχεία της κόλασης την οποία βίωσε.
«Αποτελεσματικός τρόπος αυτοάμυνας ήταν οι αποδράσεις από το στρατόπεδο. Οι κρατούμενοι δραπέτευαν για να μεταφέρουν έξω τις αποδείξεις του εγκλήματος των SS, να μεταφέρουν προς τον έξω κόσμο την αλήθεια για το στρατόπεδο και με το όπλο στο χέρι να αγωνίζονται κατά των κατακτητών. Λίγοι ήταν αυτοί που κατάφεραν να βιώσουν αυτή την ευτυχία» – υπογράμμισε.
Ο Καζίμιεζ Άλμπιν ήταν ένας από αυτούς τους λίγους, που κατάφεραν να διαφύγουν από την κόλαση.
***
«Είμαστε στον τόπο, όπου γκρεμίστηκε ο πολιτισμός μας. Όπου οι γερμανοί Ναζί ξεκίνησαν τη βιομηχανία του θανάτου και ανήγαγαν την ανθρώπινη ύπαρξη σ’ ένα χαραγμένο αριθμό» – με αυτά τα λόγια άνοιξε την πρόσφατη τελετή της 70ής επετείου της απελευθέρωσης του γερμανικού ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης Auschwitz-Birkenau ο Πρόεδρος της Πολωνίας, Μπρονίσλαβ Κομορόφσκι.
Στις 27 Ιανουαρίου στο Άουσβιτς παραβρέθηκαν περίπου 300 πρώην κρατούμενοι. Τις αναμνήσεις τριών απ’ αυτούς άκουσαν ανώτατη εκπρόσωποι των περίπου 50 κρατών. Στην τελετή συμμετείχαν συνολικά τέσσερεις χιλιάδες άτομα.
«Το να διαφυλάσσουμε τη μνήμη του Άουσβιτς δεν σημαίνει μόνο να διαφυλάσσουμε τη μνήμη για το ίδιο το έγκλημα, αλλά και τον αναστοχασμό για τις αιτίες του, οι οποίες διατηρούνται στους ανθρώπους, στα έθνη, στις ιδεολογίες και στην πολιτική των κρατών. Αυτή είναι η μνήμη των ολοκληρωτισμών, της ξενοφοβίας, του αντισημιτισμού που βρίσκονται στα θεμέλια της καταστροφής του πολιτισμού μας στον 20ό αιώνα» – είπε με έμφαση ο Πρόεδρος της Πολωνίας. Υπογράμμισε επίσης πως οι Πολωνοί είναι φύλακες αυτής της τραγικής μνήμης με έναν ιδιαίτερο τρόπο, επειδή ακριβώς «απέναντι στην κατεχόμενη Πολωνία οι δυο ολοκληρωτισμοί ταυτόχρονα ξεκίνησαν την υλοποίηση του γενοκτονικού τους σχεδίου».
***
Ο Πρόεδρος Κομορόφσκι υπενθύμισε τα λόγια της Μέρκα Σέβαχ, μίας από τις διασωθείσες του Ολοκαυτώματος: «Εδώ κρατούσαν την οικογένειά μου. Εδώ πήραν το όνομά μου και μου έδωσαν έναν αριθμό. Δεν ήμουν πια η Μέρκα Σέβαχ – ήμουν ένας αριθμός».
Η Μέρκα Σέβαχ είπε αυτά τα λόγια δέκα χρόνια πριν, στις 27 Ιανουαρίου του 2005. Στην τότε τελετή, ξαφνικά, χωρίς να είναι προγραμματισμένο από τους διοργανωτές, πλησίασε το μικρόφωνο. «Γιατί;» – ρωτούσε φωνάζοντας. – «Γιατί έκαψαν το λαό μου, τον εβραϊκό λαό; Γιατί μας πήραν την ελευθερία; […] Ποτέ, ποτέ να μην επιστρέψει αυτό. […] Σ’ αυτό το στρατόπεδο, κορίτσι, 16 χρονών. Στέκομαι εδώ. Γυμνή» – και σήκωσε το μανίκι της για να δείξει το «όνομα» που της «χάρισαν» οι Ναζί: 15755.
***
«Δέκα χρόνια πριν, στην τελετή της απελευθέρωσης παραβρέθηκαν περίπου 1500 πρώην κρατούμενοι, σήμερα είναι εδώ 300. Είναι ηλικιωμένοι άνθρωποι. Και αυτοί είναι η τελευταία “στρογγυλή επέτειος”, την οποία θα τελέσουμε παρουσία πολυάριθμης ομάδας επιζώντων» – σημείωσε στην συνέντευξη τύπου ο διευθυντής του σημερινού Μουσείου Auschwitz-Birkenau, Πιοτρ Τσιβίνσκι.
***
Οι γερμανοί Ναζί δημιούργησαν το στρατόπεδο συγκέντρωσης KL Auschwitz το 1940, με σκοπό να κρατούν εκεί τους Πολωνούς. Δυο χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε το δεύτερο στρατόπεδο, το Auschwitz II-Birkenau, το οποίο έγινε τόπος εξόντωσης των Εβραίων. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκε και το Auschwitz III-Monowitz, στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στο βιομηχανικό εργοστάσιο Buna-Werke.
Τα θύματα των ναζιστών στο Άουσβιτς ξεπέρασαν το 1,1 εκατομμύριο, πιθανολογείται πως μπορεί να είχαν φθάσει και 1,5 εκατομμύριο. Οι Ναζί εξόντωσαν εκεί κυρίως Εβραίους (απ’ όλη την Ευρώπη, ασφαλώς και από την Ελλάδα), αλλά και Πολωνούς, Τσιγγάνους, Λευκορώσους, Ουκρανούς, Τσέχους, Γάλλους και αιχμάλωτους σοβιετικούς στρατιώτες, καθώς και κρατούμενους άλλων εθνικοτήτων. Στις 27 Ιανουαρίου του 1945 το στρατόπεδο απελευθερώθηκε από τον Κόκκινο Στρατό.
***
Στις 27 Ιανουαρίου γιορτάζεται η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος.
***
Είναι καθήκον μας να διατηρήσουμε αυτή τη μνήμη.
Να μη γυρίσει ποτέ νύχτα ατέλειωτη, νύχτα χωρίς αυγή…
? Μια επιλογή από αυτά εκδόθηκε στα ελληνικά με τίτλο Από ’δώ για τ’ αέρια, Κυρίες και Κύριοι (Α’ έκδοση το 1981, Αίολος, Β’ έκδοση το 1988, Στοχαστής, σε μετάφραση, από τα αγγλικά από τους Βασίλη Τσεκούρα και Γιώργο Καλή και με επίλογο από τον Jan Kott. Ο ελληνικός τίτλος της συλλογής αυτής προέρχεται από το διήγημα Prosze panstwa do gazu).
² Οι αναμνήσεις της Σαρλότ Ντελμπό από την εμπειρία του Άουσβιτς συγκαταλέγονται στο τρίτομο έργο της Auschwitz et apres (Aucun de nous ne reviendra, 1965, Une connaissance inutile, 1970 και Mesure de nos jours, 1971). Ενώ το βιβλίο της Η μνήμη και οι μέρες (Charlotte Delbo, La memoire et les jours, Berg International, Παρίσι 1985) περιέχει και το κείμενο με τίτλο «Οι χίλιες Αντιγόνες των Καλαβρύτων», αρχικά δημοσιευμένο ξεχωριστά το 1979.
³ Ο Πρίμο Λέβι ήταν χημικός, την εμπειρία του Άουσβιτς την έζησε (με νούμερο κρατουμένου 174517) από το Φεβρουάριο του 1944 μέχρι την απελευθέρωση του στρατοπέδου. Κατάφερε να επιζήσει, χάρη στο επάγγελμά του, ως εργαζόμενος στο χημικό εργαστήριο του βιομηχανικού εργοστασίου Buna-Werke στο Άουσβιτς ΙΙΙ-Μόνοβιτς. Τις αυτοβιογραφικές εμπειρίες του από εκείνη την εποχή τις περιέγραψε μεταξύ άλλων στο Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (Se questo e un uomo, 1947, στα ελληνικά σε μετάφραση της Χαράς Σαρλικιώτη, Άγρα, 2009) ενώ στην φιλοσοφική μελέτη του Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν (I sommersi e i salvati, 1986, στα ελληνικά: Άγρα, 2000) εξέταζε τις αιτίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς εν όψει του θανάτου και της κτηνωδίας των ναζιστών στο στρατόπεδο συγκέντρωσης.
? Η Χαλίνα Μπιρενμπάουμ (Halina Birenbaum) έχασε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όλους τους συγγενείς της. Το 1947 εγκαταστάθηκε στο Ισραήλ, όπου ζει μέχρι σήμερα. Είναι συγγραφέας, ποιήτρια και μεταφράστρια. Το 1967 εκδόθηκαν στα πολωνικά οι αναμνήσεις της από τα χρόνια του πολέμου με τίτλο «Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία» (Nadzieja umiera ostatnia), το βιβλίο αυτό μεταφράστηκε στα αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά, ιαπωνικά και εβραϊκά.