Ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο του καθηγητή Cas Mudde για το πώς θα έπρεπε οι υποστηρικτές της φιλελεύθερης δημοκρατίας να αντιμετωπίσουν το λαϊκισμό.
Ο Mudde επισημαίνει ότι «όταν οι λαϊκιστές είναι στην εξουσία, όπως στην Ουγγαρία ή στην Ελλάδα, είναι σημαντικό όλοι οι φιλελεύθεροι δημοκράτες να συνεργάζονται για την υπεράσπιση των θεσμών και των αξιών τους». Μια παρατήρηση εξαιρετικά σημαντική για τις χώρα μας.
Ως προς την ουσία της αντίθεσης στο λαϊκισμό, ο συγγραφέας επαναφέρει τη μόνιμη παρατήρησή του ότι «αντί να αφήνουμε τους λαϊκιστές να καθορίζουν την ατζέντα, πρέπει να εστιάσουμε σε ό,τι είναι σημαντικό: ειλικρίνεια, συνεργασία και ισότητα».
Αυτό τον οδηγεί στην ευρύτερη παρατήρηση ότι «τα κόμματα, αντί να προσποιούνται ότι προσφέρουν οφέλη για όλους και να μονιμοποιούν τη λαϊκιστική ουτοπία της ‘γενικής βούλησης’, θα πρέπει να παρουσιάσουν ξεκάθαρα οράματα και προγράμματα, αλλά και να είναι ανοικτά και ειλικρινή ως προς τα υπέρ και τα κατά αυτών για διάφορες ομάδες του πληθυσμού».
Πέτρος Παπασαραντόπουλος
Όλοι προειδοποιούν για τους κινδύνους του λαϊκισμού. Από την οργάνωση Human Rights Watch[1] μέχρι το νέο Ινστιτούτο για την Παγκόσμια Αλλαγή (Institute for Global Change)[2] του Τόνι Μπλερ, το κρίσιμο ερώτημα που όλοι ρωτούν –αλλά στο οποίο ελάχιστοι απαντούν– είναι, πώς μπορούμε να νικήσουμε τον λαϊκισμό;
Μια πρόσφατη έκθεση[3] του Παγκόσμιου Φόρουμ για τη Δημοκρατία, που οργάνωσε μια διάσκεψη τον Νοέμβριο με τίτλο «Είναι ο Λαϊκισμός Πρόβλημα;», την οποία παρακολούθησαν περισσότερα από 2.000 άτομα από 80 χώρες, παρουσιάζει πολλές ενδιαφέρουσες προτάσεις. Ωστόσο, παρόλο που η έκθεση είναι πολλά υποσχόμενη, είναι ακόμα μακρύς ο δρόμος προτού αυτές οι προτάσεις γίνουν αποτελεσματικές πολιτικές.
Ως μελετητής του λαϊκισμού, παρουσιάζω εδώ τις σκέψεις μου σχετικά με αυτές τις προτάσεις:
- Τα πολιτικά κόμματα (καθιερωμένα και αναδυόμενα) θα πρέπει να επιδιώξουν να προτείνουν περιεκτικά οράματα και προγράμματα που θα προσκομίζουν οφέλη σε όλους τους πολίτες, όχι μόνο σε μια μερίδα ψηφοφόρων.
Ενώ αυτό ακούγεται ιδανικό, πέφτει στη λαϊκιστική παγίδα υπονοώντας ότι υπάρχουν οράματα και προγράμματα που ωφελούν όλους. Σίγουρα, υπάρχουν ορισμένες πολύ μεγάλες αλλαγές που θα τους ωφελήσουν όλους, όπως ο καθαρός αέρας και η παγκόσμια ειρήνη, αλλά δεν θα λέγαμε ότι αυτά συνιστούν ένα πλήρες πολιτικό πρόγραμμα.
Πιο συγκεκριμένες πολιτικές ωφελούν, στην καλύτερη περίπτωση, κάποιους ανθρώπους περισσότερο από κάποιους άλλους. Αυτό ισχύει τόσο σε ζητήματα όπως η δωρεάν ανώτατη εκπαίδευση[4] όσο και τα κουπόνια για την αγορά τροφίμων[5]. Ο λόγος είναι απλός: «ο λαός» είναι μια χαλαρή, ετερογενής ομάδα ατόμων με διαφορετικές προτιμήσεις, ενδιαφέροντα και προτεραιότητες.
Τα κόμματα, αντί να προσποιούνται ότι προσφέρουν οφέλη για όλους και να μονιμοποιούν τη λαϊκιστική ουτοπία της «γενικής βούλησης», θα πρέπει να παρουσιάσουν ξεκάθαρα οράματα και προγράμματα, αλλά και να είναι ανοικτά και ειλικρινή ως προς τα υπέρ και τα κατά αυτών για διάφορες ομάδες του πληθυσμού. Επιπλέον, θα πρέπει να εξηγήσουν γιατί πιστεύουν ότι αυτές οι επιλογές ωφελούν την ευρύτερη κοινωνία – ενώ δέχονται ότι αυτό, αναπόφευκτα, βασίζεται στις ιδεολογικές τους πεποιθήσεις.
- Τα συμμετοχικά και συμβουλευτικά προγράμματα των κομμάτων και οι πρωτοβουλίες (συνελεύσεις πολιτών, επιτροπές, φόρουμ) θα πρέπει να καθιερωθούν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για να αντισταθμίζουν τις ολιγαρχικές τάσεις της εκλογικής δημοκρατίας.
Όπως οι πανεπιστημιακοί και οι σπουδαστές συνήθως θέλουν να λύσουν τα προβλήματα μέσω της εκπαίδευσης, έτσι οι ακτιβιστές και οι πολιτικοί σχεδόν πάντα ζητούν περισσότερη συμμετοχή και πολιτική. Το πρόβλημα είναι ότι πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο στην πολιτική, και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους οπαδούς[6] των (ριζοσπαστικών δεξιών) λαϊκιστικών κομμάτων. Αυτό που πραγματικά θέλουν είναι να αντιπροσωπεύονται σωστά.
Σίγουρα, τα λαϊκιστικά κόμματα πάντα ζητούν να εφαρμοστεί η άμεση δημοκρατία, από την υπογραφή αιτήσεων για ανατροπή της κυβέρνησης μέχρι δημοψηφίσματα, αλλά αυτό στοχεύει κυρίως στη «διάλυση του κομματικού καρτέλ», σύμφωνα με το ολλανδικό δεξιό κόμμα Φόρουμ για τη Δημοκρατία (FvD).
Στην ουσία, είναι ένα προσωρινό μέτρο, για να διαλύσει ή να κατατροπώσει την εκτός πραγματικότητας ελίτ. Όταν (επανα-)εδραιωθεί μια κατάλληλη ελίτ –αυτή που εκπροσωπεί τις δικές τους απόψεις– η άμεση δημοκρατία δεν θα είναι πλέον απαραίτητη.
- Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα πρέπει να υπόκεινται σε ρυθμιστικές πολιτικές και λογοδοσία για βλάβες στον πλουραλιστικό, βασισμένο στα γεγονότα και απαλλαγμένο από μίσος πολιτικό διάλογο, όπως συμβαίνει και με τα παραδοσιακά μέσα.
Αν υπάρχει μία βασική άποψη που συμμερίζονται τα λαϊκιστικά κόμματα και οι οπαδοί τους, αυτή είναι ότι ο πολιτικός διάλογος σήμερα καταστέλλεται. Οι λαϊκιστές αυτοπαρουσιάζονται ως αυτοί που «σπάνε τα ταμπού», οι ήρωες που επιτίθενται στην «πολιτική ορθότητα». Επιδίδονται στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης επειδή είναι το πιο δημοκρατικό και ελεύθερο μέσο, χωρίς προστάτες και με απεριόριστο αριθμό αναγνωστών.
Η μετατροπή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε «παραδοσιακά μέσα», όπως προτείνει η έκθεση, θα έκανε τους οπαδούς των λαϊκιστικών κομμάτων λιγότερο ορατούς, αλλά δεν θα άλλαζε τις απόψεις τους. Αυτή η πολιτική δεν είχε αποτέλεσμα στα τέλη του 20ού αιώνα, όταν ένα αρκετά στενά ελεγχόμενο τοπίο των μέσων ενημέρωσης προστατευόταν έντονα από φύλακες και από την αυτο-λογοκρισία, επομένως γιατί θα έχει αποτέλεσμα στον άναρχο κόσμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης;
Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα τα ζητήματα και τα οράματα των λαϊκιστών είναι θετικά ή ακόμα ρεαλιστικά, αλλά είναι αληθινά. Και αν πραγματικά θέλουμε να περιορίσουμε τις δυνατότητες των λαϊκιστών δρώντων, πρέπει τουλάχιστον να προσπαθήσουμε να αντιμετωπίσουμε κάποια από αυτά τα ζητήματα – είτε συμπεριλαμβάνοντάς τα στο δικό μας φιλελεύθερο δημοκρατικό πρόγραμμα, είτε εξηγώντας στους οπαδούς των λαϊκιστών γιατί αυτά τα οράματα είναι είτε ανήθικα είτε μη ρεαλιστικά.
Αυτό μπορεί να γίνει μόνο αν οι πολίτες –όλοι οι πολίτες– αισθάνονται ελεύθεροι να λένε την άποψή τους.
- Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα ενάντια στον λαϊκισμό θα πρέπει να συμφωνήσουν σε μια κοινή ατζέντα και στρατηγική σε όλες τις διαφορετικές ομάδες πολιτικής της ταυτότητας.
Αναμφίβολα ο διχασμός εν όψει μιας οργανωμένης λαϊκιστικής απειλής είναι προβληματικός. Αυτό γίνεται πιο δραματικά σαφές στην Ουγγαρία[7], όπου οι φιλελεύθεροι δημοκράτες ψηφοφόροι διαιρούνται μεταξύ τριών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και διαφόρων άλλων κεντρώων κομμάτων αντιμέτωποι με μια ισχυρή, λαϊκιστική, ριζοσπαστική δεξιά κυβέρνηση (Fidesz) και με μια ισχυρή λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά αντιπολίτευσης (Jobbik). Όταν οι λαϊκιστές είναι στην εξουσία, όπως στην Ουγγαρία ή στην Ελλάδα, είναι σημαντικό όλοι οι φιλελεύθεροι δημοκράτες να συνεργάζονται για την υπεράσπιση των θεσμών και των αξιών τους.
Στις περισσότερες χώρες, όμως, οι λαϊκιστές βρίσκονται στην αντιπολίτευση, και είναι συχνά η τρίτη ισχυρότερη πολιτική δύναμη στη χώρα. Καθιστώντας τους το σημείο εστίασης της πολιτικής μας εκστρατείας, τους προσφέρουμε κεντρική θέση στην πολιτική σκηνή, που σημαίνει ότι αυτοί καθορίζουν την πολιτική ατζέντα.
Είναι σημαντικό τόσο οι φιλελεύθεροι δημοκράτες όσο και οι λαϊκιστές να αναγνωρίσουν ότι η πολιτική δεν αφορά μόνο τη λαϊκιστική ατζέντα. Γι’ αυτό οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών θα πρέπει να προωθήσουν τις δικές τους ατζέντες και να συνεργαστούν όπου υπάρχει κοινό έδαφος – όχι για να δώσουν τη μάχη κατά του λαϊκισμού, αλλά για την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της ισότητας.
Το πρωτότυπο κείμενο δημοσιεύτηκε στον Guardian, στις 13 Φεβρουαρίου 2018, https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/feb/13/liberals-populism-world-forum-democracy-5-ideas
[1] Δες περισσότερα στο https://www.hrw.org/world-report/2017/country-chapters/dangerous-rise-of-populism
[2] Δες περισσότερα στο https://institute.global/insight/renewing-centre/european-populism-trends-threats-and-future-prospects
[3] Δες περισσότερα στο https://rm.coe.int/world-forum-for-democracy-2017-final-report/16807840c7
[4] Δες περισσότερα στο https://www.theguardian.com/higher-education-network/2017/jul/14/lets-undo-the-great-mistake-make-university-tuition-free
[5] Δες περισσότερα στο https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jul/12/food-stamps-poverty-america-shame
[6] Δες περισσότερα στο http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1475-6765.12166/full
[7] Δες περισσότερα στο https://www.theguardian.com/world/2018/feb/03/europe-xenophobes-continent-poland-hungary-austria-nationalism-migrants