Σταύρος Ζουμπουλάκης, ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, σελ. 270, 2023
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης δε χρειάζεται συστάσεις. Έχει πλούσιο και σημαντικό συγγραφικό έργο. Μεταξύ άλλων, διετέλεσε διευθυντής του περιοδικού Νέα Εστία (1998-2012) ενώ από το 2013 έχει οριστεί πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, έχοντας να παρουσιάσει αξιόλογο και εξαιρετικό έργο μέχρι σήμερα.
Το βιβλίο απαρτίζεται από 15 δοκίμια τα οποία γράφτηκαν κατά τη δεκαετία 2013-2022 και αφορούν δέκα διάσημους συγγραφείς και διανοούμενους. Η επιλογή των συγγραφέων αντανακλά το μεγάλο εύρος της σκέψης και του στοχασμού του Ζουμπουλάκη, που είναι ένας από τους πιο σοβαρούς και αξιόλογους δημόσιους διανοούμενους που διαθέτει η χώρα μας, είδος, δυστυχώς, εν ανεπαρκεία. Συναντάμε συγγραφείς, όπως π.χ. τον Ζακ Μαριταίν και τον Αλβέρτο Σβάιτσερ στην παράδοση της χριστιανικής σκέψης που ενδιαφέρουν απόλυτα τον Ζουμπουλάκη και από την κεντρική σκοπιά της σύζευξης με τη δημοκρατία, την οποία και ο ίδιος δεν μπορεί να εννοήσει χωρίς ένα ισχυρό ηθικό περιεχόμενο, το οποίο και ταυτίζει με την αγάπη για τον συνάνθρωπο, συσχετίζει με τη δικαιοσύνη και εξ ορισμού αποκλείει την πάσης φύσεως βία, εννοείται και της πολιτικής. Δεν υπάρχει δημοκρατία χωρίς αγάπη. Συναντάμε επίσης συγγραφείς με εκκοσμικευμένη πολιτική και φιλοσοφική σκέψη, όπως επί παραδείγματι τον Τζορτζ Όργουελ, τον Τόνυ Τζαντ, τον Βάτσλαβ Χάβελ.
Τα δοκίμια του Ζουμπουλάκη δε διακρίνονται μόνο για την κριτική τους ματιά αλλά είναι πλούσια σε ιδέες, παρατηρήσεις, αξιακό υπόβαθρο και πολιτικό στοχασμό. Φαίνεται να αγαπάει ιδιαίτερα τα δοκίμια των άλλων αλλά και οι επιδόσεις του ίδιου στο είδος αυτό γραφής είναι εξαιρετικές.
«Η στιγμή της δοκιμιογραφικής ευτυχίας», γράφει, «έρχεται όταν αποφασίζεις ή καλείσαι να γράψεις για συγγραφείς τους οποίους όχι απλώς αγαπάς, αλλά ζεις κυριολεκτικά μαζί τους, που δεν περνάει βδομάδα να μη θυμηθείς ένα πρόσωπο ή μια σκηνή από τον κόσμο τους» (σελ. 223). Πρόκειται για έναν ακόμα πρόσθετο λόγο που με παρεκίνησε να εγκύψω στα κείμενά του καθώς επίσης και το γεγονός ότι έχω παρουσιάσει τα βιβλία ορισμένων συγγραφέων με τους oποίους καταπιάνεται. Όπως το εκπληκτικό, επιβλητικό και συγκλονιστικό βιβλίο του Saoul Friedlander για το Ολοκαύτωμα (The Years of Extermination, Nazi Germany and the Jews 1939-1945, Weidenfeld and Nicolson, London, 2007 στη «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ», ένθετο της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ για το βιβλίο, 1/2/2008) ή το βιβλίο του Tony Judt, (Ill fares the Land, Penguin Press, New York, 2010 που παρουσίασα στο περιοδικό Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, τ.24, Νοεμ./Δεκ. 2011-Ιαν/Φεβρ. 2012 με τίτλο Έχει Μέλλον η Σοσιαλδημοκρατία; Η πολιτική και ηθική διαθήκη του Τόνυ Τζαντ).
Χρειάζεται ίσως απλώς να παραθέσω τα ονόματα των συγγραφέων με τους οποίους ασχολείται ο Ζουμπουλάκης απλώς και μόνο για να κεντρίσω το ενδιαφέρον όσων αναγνωστών τυχόν επιχειρήσουν να έρθουν σε επαφή με την ιδιαίτερη οπτική του γωνία για συγγραφείς που οι ίδιοι έχουν διαβάσει ή που αγαπούν ιδιαίτερα. Θα βοηθούσε ίσως την έκδοση ένας συνοπτικός Κατάλογος των συγγραφέων αυτών με ένα σύντομο βιογραφικό, μολονότι ο Ζουμπουλάκης στα δοκίμια του αναφέρεται σε ορισμένες πτυχές της ζωής και των έργων τους γενικότερα. Πρόκειται, λοιπόν, για τον Ζακ Μαριταίν (1882-1973), τη Σιμόν Βέιλ (1909-1943), τον Αλβέρτο Σβάιτσερ (1875-1965), τον Πωλ Ρικέρ (1913-2005), τον Χανς Γιόνας (1903-1993), της Έττυ Χίλεασουμ (1914-1943), του Σαούλ Φρηντλαίντερ (1932-), του Τζορτζ Όργουελ (1903-1950), του Τόνυ Τζαντ (1948-2010), του Βάτσλαβ Χάβελ (1936-2011). Οι συγγραφείς αυτοί δε βρίσκονται εν ζωή εκτός από τον ιστορικό Φρηντλαίντερ, επιζώντα του Ολοκαυτώματος, που ζει στην Τσεχία σε ηλικία 92 ετών.
Δεν υπάρχει επίλογος ή κάποιο μοναδικό συμπέρασμα από τα δοκίμια αυτά και δε θα μπορούσε να υπάρξει καθόσον κάθε συγγραφέας είναι μονοδικός, έχει τη δική του προβληματική, γραφή, ύφος, ηθική, αξίες. Ο Ζουμπουλάκης εξετάζει κριτικά τις απόψεις τους, «διαλλέγεται» μαζί τους φιλοσοφικά, στέκεται με ιδιαίτερη προσοχή στις πολιτικές τους απόψεις, το αξιακό και ηθικό υπόβαθρό τους.
Ήμαστε τελικά οι πράξεις μας. Αυτές μας χαρακτηρίζουν ως άτομα στη ζωή και το ηθικό έρμα που τις συνοδεύει. Κι αυτή είναι η ατομική μας παρακαταθήκη. Η πολιτική πράξη δεν μπορεί να αποχωριστεί από το ηθικό της έρεισμα, που δεν αποκλείεται να έχει θρησκευτικη ρίζα, και την ηθική της ευθύνης. Δεν τη συνοδελυειμ πάντα. Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, χρειάζεται το ηθικό έρεισμα της πολιτικής πράξης καθόσον η φιλελεύθερη δημοκρατία βάλλεται πανταχόθεν, εκ δεξιών και ευωνύμων, τα ανελεύθερα και ολοκληρωτικά καθεστώτα την υπονομεύουν και την απειλούν άμεσα. Η εμπιστοσύνη των πολιτών έχει απερίσκεπτα μειωθεί απέναντι στους πολιτικούς της θεσμούς. Ελάχιστοι δίνουν συστηματική πολιτική και ιδεολογική μάχη για τις βασικές αξίες και τη σημασία που έχει για όλο το κοινωνικό σύνολο, τη ζωή των ανθρώπων, τις σχέσεις τους, την ελευθερία τους, για τη μοναδική αυτή κατάκτηση στην παγκόσμια ιστορία μετά από πολλούς, μακρόχρονους, επίμονους και συστηματικούς αγώνες γεμάτους θυσίες και αίμα.
Ας υπογραμμίσω ότι ο Ζουμπουλάκης τρέφει τεράστια αγάπη, κυριολεκτική λατρεία, ακόμα και για δοκίμια που αφορούν την καθημερινή ζωή των συγγραφέων. Μεταξύ άλλων, στο δοκίμιό του για τον Όργουελ (σελ. 201-226), έναν από τους δικούς μου αγαπημένους συγγραφείς, επισημαίνει ότι σε κάθε ευτυχισμένη ανθρώπινη συνθήκη «η ανάγνωση αποτελεί το επιστέγασμα της απόλαυσης» έχοντας ως αναφορά ένα δοκίμιο του Όργουελ. Σε αυτό ο συγγραφέας περιγράφει ως «ευτυχισμένη συνθήκη» την ατμόσφαιρα μετά από ένα παραδοσιακό κυριακάτικο αγγλικό γεύμα (Roast beef and Yorkshire putting ή Roast pork and apple sauce και φυσικά σάλτσα gravy), με τα πόδια στον καναπέ, διαβάζοντας την εφημερίδα του, καπνίζοντας την πίπα του δίπλα στο αναμμένο τζάκι. Η ατμόσφαιρα αυτή σαγηνεύει τον Σταύρο.
Θα ήθελα να κλείσω το περιγραφικό αυτό Σημείωμα με ένα «παράδειγμα» που ίσως ανταποκρίνεται στο πρότυπο της πολιτικής πράξης ως δημόσιας ηθικής στάσης. Ο Βρετανός καθηγητής Πολιτικών Επιστημών Bernard Crick (1929-2008), διάσημος ήδη από το αξεπέραστο βιβλίο του In Defence of Politics (1962), ένα τεράστιο δοκίμιο (!), ήταν και ο συγγραφέας της πρώτης και σημαντικότερης, κατά τη γνώμη μου, βιογραφίας του Όργουελ. Την έγραψε συνεργαζόμενος με τη Sonia Brownell, τη δεύτερη σύζυγο του συγγραφέα. (Βλ.George Orwell, A Life, Secker and Warburg, Λονδίνο, 1980), με σκληρό εξώφυλλο (hardback), βιβλίο στο οποίο αναφέρεται και ο Ζουμπουλάκης. Ο Crick, που αργότερα, επί κυβερνήσεων Τόνυ Μλαιρ έγινε ο αρχιτέκτονας της εισαγωγής του μαθήματος της Πολιτικής Αγωγής στην Εκπαίδευση, είχε ιδρύσει το Τμήμα Πολιτικής και Κοινωνιολογίας στο Κολλέγιο Birkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, στο οποίο και εφοίτησα ως μεταπτυχιακός φοιτητής για να συγγράψω κατόπιν τη διδακτορική μου διατριβή. Το Κολλέγιο, που βρίσκεται σην καρδιά του Λονδίνου, σχετικά «νέο» για τα αγγλικά δεδομένα (1823), ήταν και παραμένει φιλικότατο για τους εργαζόμενους και ώριμους σπουδαστές του παρέχοντας πολλές υποτροφίες και κυρίως απογευματινά μαθήματα. Ευτύχησα να έχω τον Crick επιβλέποντα της διατριβής μου καθηγητή, με τον οποίο είχα αναπτύξει και φιλική σχέση.
Μια μέρα, με προσκάλεσε σε μια γειτονική pub για μια πίντα μπύρας. «Θέλω τη γνώμη σου», μου είπε, «σε ένα θέμα που με απασχολεί πολύ». Παραξενεύτηκα. «Από την πρώτη έκδοση της βιογραφίας του Όργουελ», μου είπε, «συγκέντρωσα ήδη 25.000 λίρες (pounds) και σκέφτομαι πώς να τα αξιοποιήσω καλύτερα». «Για μένα», συνέχισε, «είναι πολλά τα χρήματα αυτά, χώρια αυτά από την χαρτόδετη έκδοση, τα δικαιώματα και τις προσεχείς, αναθεωρημένες εκδόσεις που σίγουρα θα ακολουθήσουν λόγω της επιτυχίας της πρώτης. Δεν τα χρειάζομαι. Ζω με τον μισθό μου και τον μισθό της γυναίκας μου, μεγαλώνουμε τα δυο αγόρια μας, πληρώνουμε το στεγαστικό μας δάνειο για το σπίτι μας. Έχουμε καλή ζωή. Μακάρι να την είχαν όλοι». Με κατέλαβε εξ απίνης. Το ποσό ήταν πράγματι μεγάλο για την εποχή εκείνη (1980). Μπορούσε κανείς να αγοράσει μια μικρή κατοικία σε ένα λαϊκό προάστειο του Λονδίνου. «Εγώ», συνέχισε, «είμαι προοδευτικός άνθρωπος, δημοκρατικός σοσιαλιστής, και θέλω να δώσω την ευκαιρία σε νέα παιδιά να σπουδάσουν και να αλλάξουν τη ζωή τους». Συζητήσαμε ευδιάθετοι αρκετές δυνατότητες. Πράγματι, με τα χρήματα αυτά καθώς και τα δικαιώματα από την έκδοση εκείνη του βιβλίου του καθώς και τις μετέπειτα αναθεωρημένες εκδόσεις το 1982 και το 1999, χρηματοδοτήθηκαν σπουδαστικές υποτροφίες και αξιοποιήθηκαν μαζί με άλλες δωρεές και χορηγίες για τη δημιουργία του Ιδρύματος Όργουελ (The Orwell Foundation). Ο Crick ήταν επίσης εκείνος που θέσπισε το Βραβείο Όργουελ (The Orwell Prize-1993).
Υποθέτω πως καλύτερο παράδειγμα ηθικού ερείσματος πολιτικής πράξης δε θα μπορούσε να έχει κανείς στη ζωή του. Κι απένατι στους κυνικούς και ηθικά ανερμάτιστους της πολιτικής πράξης τα δοκίμια του Σταύρου Ζουμπουλάκη συνιστούν ένα ισχυρό αντίδοτο.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τον Απρίλιο 2024 κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ με τίτλο 800 μετ’ εμποδίων και υπότιτλο Μικρά Δοκίμια. Πρόκειται για το δοκίμια που έγραψε στην Κυριακάτικη εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στην περίοδο 2021-2023.