Έχει πολύ ενδιαφέρον μια τοποθέτηση του προέδρου του Ευρωκοινοβουλίου Martin Schulz, που έγινε τον Μάϊο του 2016, στο πλαίσιο της οποίας αναρωτιέται μετά τον αυξανόμενο ευρωσκεπτικισμό, «γιατί χάσαμε την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας; Γιατί είμαστε τόσο απογοητευμένοι, αν και έχουμε πετύχει σημαντικά πράγματα; Γιατί εκφράζουν παράπονα για το πολιτικό και το κοινωνικό σύστημα τόσο πολλοί, αν και αυτά έφεραν στην Ευρώπη την ειρήνη και την ευημερία;»

Μετά το Brexit κοινός τόπος για το ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα είναι, ότι η Ευρώπη χρειάζεται ένα νέο αφήγημα, ώστε να αποφευχθούν διαλυτικά φαινόμενα και να συνεχισθεί η κοινή πορεία προς το μέλλον. Με αυτή την θέση ταυτίζεται και ο Έλληνας πρωθυπουργός.

Όλοι αναζητούν το νέο αφήγημα, το οποίο θα εμπνεύσει τους Ευρωπαίους να λειτουργούν ως πολίτες αυτού του οικοδομήματος. Μόνο που δεν διευκρινίζεται από κανέναν, αν αυτό το νέο αφήγημα θα εξειδικεύεται σε συγκεκριμένη πορεία με συμμετοχή και συνευθύνη των Ευρωπαίων πολιτών ή σε επικοινωνιακό εργαλείο για την ενίσχυση της συνοχής και την αποφυγή φυγόκεντρων τάσεων.

Αυτός ο προβληματισμός έχει γενικευμένη ισχύ. Αφορά όχι μόνο την Ευρώπη σε σχέση με την πορεία της προς το μέλλον ως ολότητας, αλλά και κάθε κράτος-μέλος. Τελικά το πολιτικό σύστημα θέλει να απευθύνεται σε πολίτες ή σε καταναλωτές πολιτικών μηνυμάτων;

Μέχρι τώρα η αντιμετώπιση των Ευρωπαίων, όχι μόνο σε πολιτικό επίπεδο αλλά γενικότερα στο πλαίσιο της δραστηριοποίησης τους στα περισσότερα κοινωνικά συστήματα, παραπέμπει σε καταναλωτές, οι οποίοι αξιοποιούνται ανάλογα με τις ανάγκες, που πρέπει να ικανοποιούνται, ώστε να διασφαλίζεται η αναπαραγωγή και η λειτουργικότητα αυτών των συστημάτων.

Μια σειρά παραδειγμάτων τεκμηριώνουν με τον καλύτερο τρόπο αυτή την πραγματικότητα.

Στο πλαίσιο του οικονομικού συστήματος η βασική στόχευση είναι ο καταναλωτισμός και όχι η κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών. Γι’ αυτό και τα προωθούμενα πρότυπα στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος καλλιεργούν ανάλογες αξίες στη συνείδηση των καταναλωτών, ώστε ο βαθμός κατανάλωσης να αποτελεί βασικό κανόνα για τον προσδιορισμό της ευημερίας μιας κοινωνίας.

Ακόμη και η αισθητική αξιοποιείται για την αύξηση της κατανάλωσης. Αρκεί να ληφθεί υπόψη η συχνότητα, με την οποία αλλάζει η μόδα σε σχέση όχι μόνο με την ένδυση, αλλά και τον τρόπο ζωής και αυτοπαρουσίασης των ατόμων ανάλογα με το φύλο τους. Ιδιαιτέρως οι γυναίκες αποτελούν τον κύριο στόχο, χωρίς αυτό να σημαίνει, ότι οι άνδρες δεν εντάσσονται σε αισθητικές κατηγορίες (με εργαλείο την ένδυση, το χτένισμα, τα τατουάζ κ.λ.π.).

Βασικό μέσο για την προώθηση της καταναλωτικής λογικής είναι η εικονική διάσταση του σύγχρονου πολιτισμού, διότι καλλιεργεί φαντασιώσεις και ονειρικές προεκτάσεις σε σχέση με το μέλλον, ενώ διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την δρομολόγηση και γενίκευση κοινωνικών στάσεων στις μαζοποιημένες ανεπτυγμένες κοινωνίες.

Αν κάποιος επιθυμεί την κοινωνική αναγνώριση και την απόκτηση του στάτους, που επιλέγει, τότε πρέπει να ακολουθεί τους κανόνες, που θα προκαλέσουν την κατάλληλη εντύπωση.

Στις μαζοποιημένες κοινωνίες αυτή δεν δημιουργείται με τον λόγο και νοητικές διεργασίες βασιζόμενες στον ορθολογισμό και στην κριτική προσέγγιση της πραγματικότητας. Γι’ αυτό κυριαρχεί η διαφήμιση και ιδιαιτέρως η εικονική, στα ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Στο χώρο της πολιτικής ακολουθείται ανάλογη πορεία, στο πλαίσιο της οποίας βασικός στόχος είναι η ενεργοποίηση της εξιδανικευτικής προσέγγισης του μέλλοντος με βάση τα μηνύματα, που διοχετεύονται μαζικά στους καταναλωτές τους, ώστε να διαμορφώσουν θετική στάση για το κόμμα και τα πολιτικά πρόσωπα, τα οποία τα εκπέμπουν.

Σε αυτό το πλαίσιο ο «πολιτικός» λόγος είναι γενικευτικός, κινείται στο επίπεδο δημιουργίας εντυπώσεων, οι οποίες κατά κύριο λόγο ακουμπούν στο συναίσθημα, ενώ λειτουργεί συμπληρωματικά και ενισχύει την εικονική διάσταση στην προσπάθεια του απλού πολίτη να φαντασθεί ένα καλύτερο μέλλον για αυτόν.

Εκείνο, που διαφοροποιείται επικοινωνιακά, είναι η αντιπαράθεση σε σχέση με το παρελθόν και το βιωνόμενο παρόν. Σε αυτό το πεδίο ο εκφερόμενος λόγος αναλώνεται σε αρνητικούς χαρακτηρισμούς και ανούσια συμπεράσματα για τους πολιτικούς αντιπάλους, που έχουν έντονα χαρακτηριστικά ηθικολογίας.

Πολύ αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι η πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή για την διαπλοκή και την διαφθορά. Οι χαρακτηρισμοί, που αντάλλαξαν ο πρωθυπουργός και ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης, στόχευαν στην πρόκληση αρνητικής εντύπωσης στους πολίτες-καταναλωτές τους για τον αντίπαλο, χωρίς να αναφερθούν ουσιαστικά στην διαφθορά και στην διαπλοκή, τις μεγαλύτερες παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας γενικά και του πολιτικού συστήματος ειδικότερα.

Περίσσευαν οι «έξυπνες ατάκες» και οι «κοκορομαχίες» χωρίς περιεχόμενο. Η παρακμή είναι τέτοιων διαστάσεων, που δύσκολα αφήνει περιθώρια ελπίδας για την αναγκαία επανεκκίνηση του πολιτικού συστήματος. Εάν όμως η πολιτική ηγεσία του τόπου έχει αυτά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, το μέλλον της κοινωνίας θα είναι προβληματικό, αντάξιο χειραγωγούμενων καταναλωτών και όχι πολιτών.

Για να λειτουργήσει το άτομο ως πολίτης, πρέπει να είναι σε θέση να εξηγεί στον εαυτό του και να αντιλαμβάνεται τις εξελίξεις στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης τόσο στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας όσο και σε εθνικό, ευρωπαϊκό και πλανητικό (π.χ. τα αίτια του φαινομένου της μετακίνησης πληθυσμών και οι προοπτικές του ή η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις στον πολιτικό σχεδιασμό και στην ζωή του κ.λ.π.).

Το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα όμως δεν κινείται με στόχο την διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την ύπαρξη ενημερωμένων και με κριτικό πνεύμα πολιτών.

Πολύ περισσότερο ενδιαφέρεται για την παραγωγή ψηφοφόρων, οι οποίοι κάθε τέσσερα χρόνια (ή και σε μικρότερο χρονικό διάστημα ανάλογα με το κομματικό συμφέρον) εκλέγουν εκείνους, που θα διαχειρισθούν την κυβερνητική εξουσία.

Με αυτά τα δεδομένα δεν διαμορφώνονται συνθήκες ουσιαστικής δημοκρατίας, στο πλαίσιο της οποίας λειτουργεί το άτομο ως πολίτης, αλλά το πολίτευμα μετατρέπεται σε τυπική διαδικασία. Με αυτό τον τρόπο βέβαια εξυπηρετούνται συστημικοί στόχοι, όμως δεν εκφράζεται η βούληση της κοινωνικής πλειοψηφίας. Απλά εκλέγονται εκείνοι, που θα διαχειρισθούν την κυβερνητική εξουσία ή θα ασκούν έλεγχο ως αντιπολίτευση στο πλαίσιο ενός διαλόγου, ο οποίος διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για ανταλλαγή ρόλων μετά από κατάλληλο αποτέλεσμα στις επόμενες εκλογές.

Πολύ σημαντικό ρόλο για την παγίωση και αναπαραγωγή αυτού του μοντέλου «δημοκρατικής λειτουργίας», η οποία βασίζεται στην καταναλωτική λογική του ρόλου του πολίτη, συμβάλλει το μιντιακό σύστημα. Δεν περιορίζεται στον ενημερωτικό και ψυχαγωγικό του ρόλο, αλλά ασκεί πολιτική και διαμορφώνει την κοινή γνώμη στο πλαίσιο της λογικής της κοινωνίας του θεάματος. Αντιμετωπίζει τους πολίτες ως καταναλωτές και τους βομβαρδίζει επικοινωνιακά με μηνύματα, τα οποία διαμορφώνουν κοινωνικές στάσεις ανάλογα με τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα, που προωθούν.

Τα Μ.Μ.Ε., που βασίζονται στην εικονική αποτύπωση της πραγματικότητας, έχουν την δυνατότητα της επιλογής αυτού του κομματιού της, που θα γνωστοποιήσουν στους πολίτες θεατές. Ο φακός της τηλεοπτικής μηχανής μπορεί να αποτυπώσει μόνο αυτό το τμήμα της πραγματικότητας, που επιλέγει και υπηρετεί συγκεκριμένες στοχεύσεις.

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει ο σχολιασμός της.

Δεν είναι τυχαίο, που στην πλειοψηφία των τηλεοπτικών εκπομπών πολιτικού περιεχομένου δεν αναδεικνύεται στο πλαίσιο του διαλόγου η λογική συνέπεια ή μη των επιχειρημάτων, τα οποία κατατίθενται από τους πολιτικούς. Ούτε γίνεται αντικείμενο συζήτησης και ανάλυσης η αξιοπιστία των προγραμματικών προτάσεων σε σχέση με την πρακτική τους εφαρμογή και τις επιπτώσεις τους σε βάθος χρόνου.

Το θέμα είναι, πως θα αφομειωθούν τα πολιτικά μηνύματα από καταναλωτές και όχι πολίτες με κριτική σκέψη, ελεύθερη βούληση, ενημέρωση και γνώση του κοινωνικού συμφέροντος.

Η ιδιότητα του πολίτη προϋποθέτει επίσης και την συμμετοχή του στο πολιτικό γίγνεσθαι στο πλαίσιο των δομών της κοινωνίας πολιτών, ώστε να συμβάλλει στην οριοθέτηση και έκφραση του κοινωνικού συμφέροντος. Με αυτό τον τρόπο αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο η δημοκρατία και ο πολίτης αρθρώνει πολιτικό λόγο.

Όσο προχωρούμε μάλιστα προς το μέλλον, μόνο συνειδητοποιημένοι πολίτες με εργαλείο την γνώση της σύνθετης πραγματικότητας και τον ορθολογισμό θα είναι σε θέση να την διαχειρισθούν. Με καταναλωτές πολιτικής η πορεία θα είναι δύσκολη και η κοινωνική συνοχή ευάλωτη.

Εκτός και αν η τεχνητή νοημοσύνη υποκαταστήσει την ανθρώπινη σκέψη και θεωρείται πολίτης ο καταναλωτής. Μια τέτοια εξέλιξη θα δρομολογούσε διαδικασίες ατομικής και κοινωνικής αλλοτρίωσης.