Η συμμετοχή 112.000 μελών και φίλων στις ψηφοφορίες του Συνεδρίου, είναι ενθαρρυντική. Οργανωτικά, το ΠΑΣΟΚ παραμένει ισχυρό, παρά τα πρωτοφανή οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει. Ανοικτό παραμένει όμως το ζήτημα της ταυτότητας και του χώρου που καλύπτει. Από τα συμφραζόμενα αναλύσεων που επικαλούνται τον όρο «κεντροαριστερά», προκύπτει ότι εκτός από μια σαφή αναφορά στη σοσιαλδημοκρατία και έναν «ευρωπαϊκό προσανατολισμό», δεν υπάρχει ιδεολογικό στίγμα. Εδώ γεννιούνται δύο ζητήματα: πρώτον, ο αυτοπροσδιορισμός και, δεύτερον, ο ετεροπροσδιορισμός του χώρου στη βάση των δύο αυτών αναφορών.
Όσον αφορά τον ετεροπροσδιορισμό, φαίνεται ότι «ο χώρος» διεκδικείται από παραπάνω από ένα κόμματα. Η ΔΗΜΑΡ επίσης διεκδικεί ένα χώρο δίπλα και παράλληλα στο ΠΑΣΟΚ, ακριβώς στη βάση των ίδιων αρχών. Οι διαφορές έχουν να κάνουν με τις καταβολές και τα πρόσωπα. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν πρώην στελέχη του ΠΑΣΟΚ που βρήκαν στέγη στη ΔΗΜΑΡ, είτε για ιδεολογικούς λόγους, είτε για άλλους. Ορισμένα πρόσωπα, μάλιστα, συνέχισαν την αναζήτηση προς άλλους χώρους και σχήματα. Σε κάθε περίπτωση, η μεγαλύτερη ένσταση ενάντια στην όσμωση του χώρου, φαίνεται να είναι ο «κυβερνητισμός» του ΠΑΣΟΚ.
Ο ΣΥΡΙΖΑ φλερτάρει ήδη από την εποχή Αλαβάνου, με τις «παρυφές» της σοσιαλδημοκρατίας και αργότερα με την «αριστερή» σοσιαλδημοκρατία, ενώ το συνδικαλιστικό κίνημα του ΠΑΣΟΚ φαίνεται να μετακινείται μαζικά. Εδώ, η ασάφεια της προσέγγισης είναι στρατηγική, αφενός επειδή ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ακόμα σε μεγάλο βαθμό πολυσυλλεκτικός, αλλά με όρους 5% και όχι 30%: λ.χ. για την Ευρώπη, όλοι είναι σαφείς σε ατομικό επίπεδο, αλλά σε συλλογικό χάνεται η μπάλα. Τελικά, το σίγουρο είναι ότι χωρίς πρώην ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ, οι συνιστώσες που έγιναν κόμμα θα επέστρεφαν στην πρότερή τους αφετηρία. Και άρα το θέμα είναι πόσο Χαριλάου Τρικούπη (και όχι Ιπποκράτους) μπορεί να γίνει η Κουμουνδούρου.
Με άλλα λόγια, το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι το ΠΑΣΟΚ χάνει το τεκμήριο της πολυσυλλεκτικότητας, δεδομένου ότι πολλοί είναι αυτοί που ψάχνουν περισσότερο «διακριτούς» ιδεολογικά χώρους από το ΠΑΣΟΚ, είτε επειδή τα ακραία διλήμματα της πολιτικής ζωής στη χώρα μας ευνοούν διακριτές επιλογές, είτε επειδή το ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να εγγυηθεί πλέον «μέρισμα εξουσίας», είτε επειδή υπάρχει αποστροφή έναντι συγκεκριμένων προσώπων και στελεχών.
Ευτυχώς για το ΠΑΣΟΚ, «οι του χώρου» δεν είναι περισσότερο σαφείς και, σε κάθε περίπτωση, μεγάλο μέρος των πρώην ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ δεν πιστεύει ότι εκφράζεται από τις προτάσεις «του χώρου». Υπό αυτό το πρίσμα, τίθεται το ζήτημα του αυτοπροσδιορισμού. Εάν είναι ή όχι ένα συνέδριο «επανεκκίνηση», κρίνεται ακριβώς από αυτό το διακύβευμα, δηλαδή σε ποιο βαθμό μπορεί το ΠΑΣΟΚ να μιλήσει – και να ακουστεί – από το δυνητικό κοινό «του χώρου». Επιστρέφοντας σε εποχές ΠΑΚ ή σε καταστάσεις παλαιού ΣΥΡΙΖΑ, στο ΠΑΣΟΚ υπάρχουν επίσης «τάσεις», μόνο που τελικά συνοψίζονται σε προτάσεις κυβερνητικής προοπτικής. Αυτό, καταρχήν, δεν είναι αθέμιτο.
Η μία θέλει την επιστροφή στην κυβερνητική προοπτική, μετά από μια νύχτα μεγάλων μαχαιριών, όπου με «φρέσκα πρόσωπα» το ΠΑΣΟΚ θα ανακτήσει την «επικοινωνιακή» του δυναμική, με τους πολίτες να εμπιστεύονται ξανά αυτό που πάντα γνώριζαν. Στη βάση αυτή, το ΠΑΣΟΚ μπορεί να γίνει ό,τι ήταν, αντιπολιτευόμενο το πρόσφατο παρελθόν του. Μπορεί επίσης να συνεχίσει στη μακαριότητα μιας χρήσιμης ασάφειας, μέχρι να αποφασίσουμε τι σηματοδοτεί η «φρεσκάδα» των νέων προσώπων.
Η δεύτερη, θέλει το ΠΑΣΟΚ να γίνεται καθαρά σοσιαλφιλελεύθερο, ενστερνιζόμενο τη μεταρρυθμιστική του ρητορική και κοιτάζοντας για συμμαχίες στα δεξιά, εκεί που η ΝΔ αφήνει το έδαφος, οδηγώντας ένα κεντρώο κόμμα στη λογική ενός μεγάλου ΛΑΟΣ, που θα παντρεύει συντηρητικούς με πολύ συντηρητικούς, αποτάσσοντας κοινωνικά φιλελεύθερες απόψεις, διατηρώντας όμως το οικονομικό όραμα. Εάν λοιπόν οι φιλελεύθεροι είναι «ελεύθεροι», ας τους διεκδικήσουμε! Υπό αυτό το πρίσμα, το ΠΑΣΟΚ θα είναι περισσότερο «κέντρο» παρά κεντροαριστερά. Αλλά αυτό το ΠΑΣΟΚ δεν ρωτά πόσοι και ποιοι είναι οι ελεύθεροι φιλελεύθεροι που διεκδικεί, το ενδιαφέρει το «πώς θα κυβερνήσει», χωρίς ακόμα να έχει εκλεγεί.
Μια τρίτη, θέλει να γίνει συνιστώσα του ΣΥΡΙΖΑ.
Όλη αυτή η συζήτηση δεν έχει αναφορά στο δυνητικό ψηφοφόρο του κόμματος. Δεν υπάρχει ένα κοινωνικό προφίλ δυνητικών ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ που να είναι συνεκτικό. Προσπαθούμε να ελκύσουμε ψηφοφόρους που δεν προσδιορίζουμε: είναι όλοι ευπρόσδεκτοι! Αυτή η στάση φαντάζει «ρεαλιστική», αλλά είναι κοντόφθαλμη. Αυτή η συζήτηση – «ποιος θα είναι ο ψηφοφόρος του ΠΑΣΟΚ» – απαιτεί μια καθαρή και έντιμη τοποθέτηση, που τελικά θα νοηματοδοτεί τις έννοιες «κεντροαριστερά» ή «κέντρο». Ρεαλιστικά, κανένα πρόσωπο δεν είναι «φρέσκο» επειδή είναι νέο. Είναι φρέσκο στο βαθμό που έχει σαφή αναφορά.
Επειδή, τελικά, η πολυσυλλεκτικότητα δεν είναι πλέον εφικτή σε μια κοινωνία με ακραίες διαφορές και διλήμματα και επειδή, τελικά, αυτή η συζήτηση εξαναγκάζει τα κόμματα που διεκδικούν «το χώρο» να τοποθετηθούν, πράγμα που δεν είναι έτοιμα να κάνουν, όπως τελικά και το ΠΑΣΟΚ, ακριβώς γι’ αυτό πρέπει να γίνει αυτή η συζήτηση. Και αυτή εκ των πραγμάτων θα είναι μια βαθιά πολιτική και ιδεολογική συζήτηση, που μπορεί να μη γίνει, αλλά θα τη βρίσκουμε διαρκώς μπροστά μας, «οι του χώρου».
Το κέντρο είναι μια σύνθεση και όχι μια ασάφεια. Το κέντρο θέλει να κυβερνήσει. Η αριστερά είναι μια στάση προοδευτικού μετασχηματισμού, όχι μια αντίδραση σε κάθε τι που αλλάζει. Η αριστερά βασικά θέλει να πιστεύει. Άρα, το αριστερό ερώτημα για ένα κεντροαριστερό κόμμα, είναι, πώς οδεύουμε σε έναν προοδευτικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και στο όνομα ποιανού. Και το κεντροαριστερό ερώτημα, είναι, πώς θα κυβερνήσουμε προκειμένου να επιτύχουμε, ή όχι, αλλά μπορεί και ναι, το μετασχηματισμό κάποιων δομών. Για την κοινωνία, βλέπουμε.
Σήμερα, ο ψηφοφόρος μάλλον θέλει κάποιον που θέλει να αλλάξει την κοινωνία, γιατί τις δομές κανείς δεν τις αλλάζει. Και αυτό πρέπει να μας προβληματίσει. Πόσο κέντρο και πόσο αριστερά είμαστε; Ο ψηφοφόρος μπορεί είτε να πάρει μια απάντηση, είτε να συνεχίσει να ψάχνει: αλλού για το «ποιον» και αλλού για το «πώς». Στις παρούσες συνθήκες, η σαφήνεια εδραιώνει ένα κόμμα. Ρεαλιστικά, το ΠΑΣΟΚ πρέπει να είναι αριστερό, γιατί σε αντίθετη περίπτωση θα μείνει στ’ αζήτητα. Η ασάφεια δίνει κάποιο χρόνο, αλλά κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί απ’ όλους και για πάντα.