Η συζήτηση για τα βαθύτερα αίτια της κρίσης οδηγεί αναγκαστικά σε ερωτήματα δύσκολα και  ενοχλητικά. Η κρίση δεν προέκυψε εν μια νυκτί, ήταν αποτέλσμα συσσωρευμένων προβλημάτων, καταστάσεων που υπήρχαν  εδώ και δεκαετίες. Κράτος, φορείς, κόμματα, συνδικάτα, επιχειρήσεις, πολίτες, έχουν το αναλογούν στον καθένα μερίδιο ευθύνης. Λαμβάνοντας υπόψη τα κοικωνικολογικά και ιστορικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας μας, ιδιαίτερα σε σπίπεδο δημοσίου διαλόγου, δεν εκπλήσσει η ροπή προς το εύκολο: φταίει συνήθως ο κομματικός μας αντίπαλος, γείτονας, ο ξένος, το διεθνές κεφάλαιο, οι βορειο-ευρωπαίοι, κοκ.

Εύλογο το ερώτημα που θέτει ο κ. Νίκος Μαραντζίδης: «Τι φταίει για το γεγονός ότι δεν εξερχόμαστε από την κρίση καλύτεροι ως κοινωνία, αλλά περιστρεφόμαστε διαρκώς μέσα στην ίδια εφιαλτική δίνη; Πολλοί παράγοντες αναμφίβολα, αλλά η ισχυρή διαπλοκή μεταξύ οργανωμένων συμφερόντων και πολιτικής αντιπροσώπευσης, το πολιτικο-συνδικαλιστικό σύμπλεγμα, σε συνδυασμό με την έλλειψη πνεύματος συναίνεσης μεταξύ των πολιτικών ελίτ, έχουν την πρωταρχική ευθύνη για την κατάσταση που βιώνουμε» (βλ. «Γιατί η κρίση δεν μας έκανε καλύτερους;» στην εφημερίδα «Καθημερινή», 14/12/2014, (http://www.metarithmisi.gr/el/readText.asp?textID=37848).

Πέρα όμως από την παρορμητική, μεσογειακή την λέμε συνήθως, επιφανειακή μας αντίδραση, βλέπουμε ήδη να εκδηλώνονται τα σημάδια της περίσκεψης και της ωρίμανσης των συνειδήσεων. Αρθρα, μελέτες, βιβλία, συνεντεύξεις, επιστημονικές ομάδες αναζήτησης νέων δρόμων, ομάδες ενεργών πολιτών, δείχνουν ότι υπάρχει ελπίδα, υπάρχουν άνθρωποι που σκέφτονται, που προτείνουν, σε όλους τους χώρους, στην πολιτική, στην τέχνη, στην εκπαίδευση, στην οικονομία, άνθρωποι που έχουν την παρρησία της γνώμης,  ακόμα κι όταν αυτή ενοχλεί.

Πέρα λοιπόν από το εφήμερο και μετά τις ποικίλες εκδηλώσεις της οργής, έρχεται σιγά-σιγά η αναγνώριση των αρετών της συνεργασίας, της συνεννόησης, του ειλικρινούς διαλόγου. Αρχίζει να προβάλει αμυδρά η ελπίδα μέσα από τις ανεξάρτητες φωνές, τις νηφάλιες συζητήσεις, τις πρωτοβουλίες πολιτών.

Μα, θα πείτε ποιό είναι το ενδιαφέρον αυτής της αναζήτησης; Θεωρώ ότι αν δεν υιοθετήσουμε τη μέθοδο του διαλόγου, με ορθολογικές αναλύσεις και επιχειρήματα θα συνεχίσουμε να κάνουμε πάντοτε τα ίδια λάθη. Λάθη ανάλυσης και εκτίμησης, λάθη στον σχεδιασμό, λάθη στις προτεραιότητες. Ο κόσμος λειτουργεί με μεγάλες ταχύτητες και πρέπει να δράσουμε οργανωμένα ενσωματώνοντας το τοπικό, το εθνικό και το ευρωπαϊκό στοιχείο. Ειδικά αυτό το τελευταίο αντανακλά για μας και τον βαθμό αποδοχής της παγκοσμιοποίησης, έτσι όπως αυτή δυστυχώς εξελίσσεται, τον βαθμό ενσωμάτωσης κανόνων και ρυθμίσεων, που κυρίως μας έρχονται μέσω της κοινοτικής ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Δεν είμαστε μόνοι στον κόσμο, αντίθετα είμαστε μέρος του κόσμου και έχουμε μάλιστα ως έθνος σημαντική ιστορική διαδρομή. Καιρός να δείξουμε ότι έχουμε στόχο, έχουμε θέληση να βγούμε από το αδιέξοδο που ζούμε.

Και τώρα;  Συνοπτικά βλέπω τα εξής. Η πολιτική εμπειρία της Μεταπολίτευσης δείχνει ότι χωρίς ριζική αλλαγή της κρατικής μηχανής, δεν μπορούμε να δράσουμε αποτελεσματικά. Οι κρατικοί θεσμοί πρέπει να γίνουν αξιόπιστοι, να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών, ενώ οι πολίτες να γίνουν πιο απαιτητικοί. Κράτος δικαίου, ισονομία, με ελευθερία και δικαιοσύνη είναι το ασφαλές πλαίσιο για την ειρηνική συνύπαρξη και λειτουγία της κοινωνίας. Ο ιδιωτικός, ο δημόσιος και ο κοινωνικός τομέας πρέπει να μάθουν να συνεργάζονται αρμονικά. Η υπεύθυνη επιχειρηματικότητα, το σταθερό φορολογικό πλαίσιο και η ατομική και συλλογική δημιουργικότητα είναι προϋποθέσεις για μια οικονομία παραγωγική και εξωστρεφή. Η στροφή στην πραγματική οικονομία, στον άνθρωπο, στην οικογένεια και τα προβλήματά της θα δώσουν το έναυσμα της νέας εποχής. Πρώτα όμως χρειάζεται αλλαγή στην πολιτική, στον τρόπο λειτουργίας και άσκησης της πολιτικής και της εξουσίας. Αυτό το στοιχείο θα συμβολίσει και την αρχή της νέας περιόδου.

Και ο πολίτης; Εχουμε ως πολίτες το δικαίωμα, αλλά και την υποχρέωση του ελέγχου της πολιτικής σε όλα τα επίπεδα. Η αντιπρωπευτική δημοκρατία δεν σημαίνει παραίτηση από τη συμμετοχή, τον έλεγχο, την υποβολή προτάσεων σε όλα τα επίπεδα. Επιπλέον ως καταναλωτές, ως φορολογούμενοι, ως επαγγελματίες, ως οικογενειάρχεις, κοκ, μπορούμε και πρέπει να καθημερινά να δίνουμε με τις επιλογές μας ένα μήνυμα. Το πώς αγοράζουμε, κατακαλώνουμε, ανακυκλώνουμε, επενδύουμε, συμπεριφερόμαστε στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο, δίνει το στίγμα των πεποιθήσεών μας. Χρειάζεται σεβασμός στη γνώμη και στο πρόσωπο του διπλανού μας, ειλικρίνεια, ανθρωπιά, κατανόηση. Είμαστε μέλη μιας κοινότητας, κρίνουμε και μας κρίνουν καθημερινά οι συνάνθρωποί μας, είτε είμαστε δημόσιοι υπάλληλοι, είτε εργαζόμενοι στον ιδιωτικό τομέα, ο οποίος πιέζεται σήμερα πιο σκληρά λόγω του ανταγωνιστικού πλαισίου.

Η κρίση μας κάνει να αναρωτηθούμε όχι μόνο για το παρελθόν και το παρόν, αλλά και για το μέλλον. Το οποίο δεν θα προκύψει αυτόματα, αφού εμείς είμαστε συνδιαμορφωτές του ακόμα κι αν δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει. Αφησα επίτηδες τελευταίο, το θέμα της παιδείας και του πολιτισμού. Χωρίς προβολή αρχών και αξιών στην εκπαίδευση, χωρίς πρότυπα για τη νέα γενιά δεν θα πάμε μακριά. Η καθημερινή βία, πραγματική και τηλεοπτική, η παγίδα του ατομικισμού, η απομόνωση, ακόμα κι αυτή του διαδικτύου, οδηγούν σε αντικοινωνικές, καταστοφικές  συμπεριφορές. Το μέλλον μας σαφώς συνδέεται όμως με τη δημιουργικότητα, τη συνεργασία, τη δικαιοσύνη, την αξιοπρέπεια, την αρετή.