Καθυστέρησα σκόπιμα να διατυπώσω την άποψή μου για το σάλο που προκλήθηκε από το άρθρο του Στάθη Καλύβα. Πιστεύω ότι θέματα όπως αυτό της δικτατορίας των συνταγματαρχών πρέπει να συζητιούνται αποφορτισμένα, ιδίως από όσους έχουμε βιωματική σχέση με εκείνη την εποχή.
Στεναχωρήθηκα ιδιαίτερα από κάποιες τοποθετήσεις φίλων και παλαιών συντρόφων που περιείχαν πρωτοφανείς προσωπικές επιθέσεις κατά του Καλύβα και συνολική απαξίωση της ερευνητικής του προσφοράς. Από πλυντήριο της χούντας και φιλοχουντικό έως ιδεολογικό εγκέφαλο μιας εκκολαπτόμενης σκληρής δεξιάς. Θα το πω ξανά: Οι ad hominem χαρακτηρισμοί είναι θεμελιώδης λογική πλάνη και ένδειξη διανοητικής νωθρότητας. Αντί να ασχοληθούμε με την άποψη, δαιμονοποιούμε αυτόν που τη διατύπωσε και νομίζουμε ότι ξεμπλέκουμε.
Επί της ουσίας:
Το κείμενο Καλύβα είναι μια απόπειρα συνολικής αποτίμησης της περιόδου της δικτατορίας, μια προσπάθεια να δει τη «μεγάλη εικόνα». Είναι μια υπόθεση εργασίας, που όπως όλοι γνωρίζουμε δεν έχει, ακόμα, εκείνη την εμπειρική επιβεβαίωση που χρειάζεται για να την τεκμηριώσει πραγματολογικά. Όπως εύστοχα παρατήρησε ο Παναγής Παναγιωτόπουλος, ερευνητικά «η επταετία 67-74 παραμένει ένα μαύρο κουτί» επειδή «είμαστε σε αρκετά μεγάλο βαθμό εγκλωβισμένοι σε μια ηθική στάση απέναντι στο ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο η οποία στερεί την δυνατότητα να μάθουμε».
Όμως, κάπως έτσι δεν προχωράει η επιστημονική έρευνα; Διατυπώνεις μια υπόθεση εργασίας, προσπαθείς να την τεκμηριώσεις πραγματολογικά και εάν τα δεδομένα τη διαψεύδουν, (πρέπει να) έχεις τη διανοητική εντιμότητα να την τροποποιήσεις ή και να την απορρίψεις.
Σε αυτό το πλαίσιο, τρεις μείζονες ενστάσεις για το κείμενο Καλύβα:
1) Οι διαπιστώσεις Καλύβα ότι «η δικτατορία ξεπεράστηκε εύκολα και γρήγορα» και ότι «υπήρξε ένα μικρό διάλειμμα δίχως μεγάλη σημασία» είναι λανθασμένες, κατά τη γνώμη μου. Υποστηρίζω ότι το τραύμα που άφησε στο σώμα της ελληνικής κοινωνίας η δικτατορία είναι πολλαπλό και δεν έχει μελετηθεί επαρκώς.
2) Σημαντική παράλειψη του συγγραφέα η μη αναφορά στη συμβολή της δικτατορίας στην αγιοποίηση της αριστεράς που κυριάρχησε στη μεταπολίτευση. Η δικτατορία οδήγησε τα καλύτερα μυαλά της γενιάς του Πολυτεχνείου να στρατευθούν στην Αριστερά και μάλιστα στις εκδοχές τής αντιδημοκρατικής αριστεράς, με την τιμητική εξαίρεση του Ρήγα Φεραίου και του ΚΚΕ εσωτερικού.
3) Η διατύπωση ότι «μολονότι προερχόμενοι από τους κόλπους της σκληροπυρηνικής Δεξιάς, οι πραξικοπηματίες συνέβαλαν τελικά στον πλήρη εκδημοκρατισμό της Δεξιάς», είναι λάθος και οδηγεί στην παρεξήγηση του γραμμικού αιτίου-αιτιατού. Είναι εκ των υστέρων σοφία. Το ορθό είναι ότι «αθέλητα (ή εξ αντικειμένου) συνέβαλαν» (unintended consequences).
Και δύο υστερόγραφα:
Υστερόγραφο πρώτο:
Με αφορμή το κείμενο Καλύβα, γράφτηκαν μερικά εξαιρετικά κείμενα στο facebook, με διαφορετικές προσεγγίσεις. Συνιστώ ενθέρμως να διαβάσετε τα κείμενα του Απόστολου Δοξιάδη, του Βασίλη Κάλφα, του Παναγή Παναγιωτόπουλου, του Τέλη Σαμαντά και του Νικόλα Σεβαστάκη. Η σειρά είναι σκοπίμως αλφαβητική προς αποφυγή παρεξηγήσεων και ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη εάν κάποιο σημαντικό μου ξέφυγε. Ιδιαίτερα εύστοχο και το editorial της Μεταρρύθμισης. Όσοι θελήσουν να σχολιάσουν, μπορούν να προσθέσουν.
Υστερόγραφο δεύτερο:
Προσωπικά με ενόχλησε η αύρα του κειμένου, που θα μπορούσε να εκληφθεί ως θετική για τη δικτατορία. Ίσως επειδή είμαι θυμικά φορτισμένος από τις μνήμες εκείνης της εποχής. Υποστηρίζω λογικά την ανάγκη αξιολογικής ουδετερότητας του μελετητή, αλλά νομίζω ότι το κείμενο υπερέβη την κόκκινη γραμμή. Ίσως να κάνω και λάθος.