Ο όρος «αποκέντρωση», στη γενική του μορφή, δηλώνει τη μεταφορά ή τη διασπορά ανθρώπων, πραγμάτων, εξουσιών, διαδικασιών ή μηχανισμών λήψης αποφάσεων από ένα κεντρικό σημείο αναφοράς σε έναν ευρύτερο χώρο τόσο από άποψη δομής όσο και λειτουργίας.

Υπό αυτή τη γενική, έννοια ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιείται ευρύτατα στους τομείς της Οικονομίας, της Δημόσιας Διοίκησης, της Διοίκησης Επιχειρήσεων, των Μεταφορών, των Επικοινωνιών, της Δυναμικής των ομάδων, της Πληροφορικής, της Τεχνολογίας κ.ά.

Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Stephen Sanderson 2 «κατά τα τελευταία 4.000 χρόνια πρωτόγονες φυλές και πραγματικές πολιτείες έχουν περάσει από διαδοχικές φάσεις του συγκεντρωτισμού και της αποκέντρωσης της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής δύναμης» . Στο ίδιο πνεύμα, ο Yildiz Atasoy3 γράφει: «η διαδικασία της αποκέντρωσης κρατάει από τη λίθινη εποχή μέχρι σήμερα, όχι μόνο σε πρωτόγονες φυλές αλλά και ιστορικές αυτοκρατορίες και στην εποχή μας σε κράτη που βρίσκονται στον παγκόσμιο ηγεμονικό πυρήνα»…

Η ιδέα της αποκεντρωμένης οργάνωσης και λειτουργίας του κράτους δημιούργησε από τα μέσα του 19ου και σε όλο τον 20ο αιώνα πολλούς ένθερμους υποστηρικτές στο βαθμό που να αποτελέσει μια μορφή πολιτικού κινήματος. Στο χώρο της κρατικής οργάνωσης και λειτουργίας ό όρος «αποκέντρωση» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στη Γαλλία το 1794, όταν η μετεπαναστατική ηγεσία (Directoire exécutif) δημιούργησε μια νέα κυβερνητική αρχιτεκτονική. Από το 1820 και μετέπειτα, έχουμε καθιέρωση και ευρεία χρήση του όρου4.

Υπάρχουν τρεις βασικές οργανωτικές αντιλήψεις για τη λειτουργία ενός συστήματος. Για λόγους κωδικοποίησης θα χρησιμοποιήσουμε τους όρους α = «συγκεντρωτικό», β = «αποκεντρωμένο» και γ = «δικτυακό» μοντέλο συστημικής οργάνωσης και λειτουργίας. Το σχήμα που ακολουθεί απεικονίζει αυτές τις τρεις διαφορετικές αρχιτεκτονικές ενός συστήματος.

Πρέπει να επισημάνουμε ότι - σε αντίθεση με το (α) - τόσο το οργανωτικό σχήμα (β) όσο και το (γ) δεν έχουν ένα άμεσο σημείο αποκλειστικής αναφοράς. Παρά ταύτα, τα δύο συστήματα διέπονται από πολύ διαφορετική αρχιτεκτονική, από μια διαφορετική λειτουργική φιλοσοφία: ενώ το (β) χαρακτηρίζεται μόνο από έλλειψη ενός μόνιμου κεντρικού σημείου αναφοράς, το (γ) χαρακτηρίζεται επιπλέον από πολλαπλή λειτουργική σύνδεση των επιμέρους στοιχείων.

Απεικόνιση του συγκεντρωτικού, του αποκεντρωμένου και του δικτυακού τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας ενός συστήματος

Το internet - μακράν το πλέον σύνθετο και εκτεταμένο ανθρωπογενές σύστημα - είναι ένα λαμπρό δείγμα δικτυακής αρχιτεκτονικής. Το ίδιο ισχύει και για τα πολύπλοκα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας. Δεν πρέπει να προκαλεί κατάπληξη ότι στη λειτουργική ανάπτυξη και των δύο αυτών συστημάτων υπήρξε, και υπάρχει, ελάχιστη πολιτικο-διοικητικο-διαχειριστική παρέμβαση…

Η αυτορρυθμιστική ικανότητα και η προσαρμοστικότητα ενός συστήματος είναι δύο βασικοί συντελεστές που προσδιορίζουν τη βιωσιμότητα και τη λειτουργική αυτοδυναμία του. Η πολλαπλή λειτουργική επιλογή (δηλαδή ο αριθμός των επιλογών που έχει το σύστημα, ο τρόπος και η έκταση που αυτές οι επιλογές είναι διαθέσιμες, η ευκολία μετάβασης από τη μια επιλογή στην άλλη και ο όγκος - μέγεθος του συστήματος) είναι σημαντικότατο στοιχείο βιωσιμότητας και ανταγωνιστικότητας είτε μιλάμε για μηχανικά συστήματα, είτε για συστήματα κρατικής οργάνωσης και διοίκησης. Στην περίπτωση μάλιστα των κοινωνικών συστημάτων Οργάνωσης και Διοίκησης, είναι βασικό στοιχείο αξιολόγησης της δημοκρατικής ωριμότητας και της ποιότητας της ζωής.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η αποκέντρωση δεν είναι μια αρνητική στάση και μια στείρα άρνηση απέναντι σε ένα σύστημα κεντρικής δομής. Στη βάση της, η ιδέα της αποκέντρωσης εκφράζει την πεποίθηση για την κοινωνική χρησιμότητα της συμμετοχής πολιτών και κοινωνικών φορέων σε θέματα που γνωρίζουν και τους αφορούν.

Σε μερικά ελληνικά κείμενα σχετικά με την Αποκέντρωση και την Αποσυγκέντρωση υπάρχει ο (τολμηρός) ισχυρισμός ότι η δικτυακή λειτουργία είναι μια από τις μορφές που μπορεί να πάρει η Αποκέντρωση. 

Δεν είναι ακριβώς έτσι!

Βασική προϋπόθεση για να χαρακτηριστεί δικτυακή5 μια διοικητική αρχιτεκτονική είναι η δυνατότητα πολλαπλών επιλογών υλοποίησης, η δυνατότητα επίτευξης ενός στόχου ή μιας λειτουργίας μέσω διαφορετικών διοικητικών διαδρομών. Αυτή η πολλαπλότητα επιλογών δεν παρουσιάζεται ως όρος στην περιγραφή της Αποκέντρωσης. Βρισκόμαστε στη εποχή των δικτύων και ο όρος «Αποκέντρωση» αρχίζει να αναζητά διάδοχο.

1. A History of Decentralization, Earth Institute of Columbia University website - http://www.ciesin.org/decentralization/English/General/history_fao.html
2. Stephen K. Sanderson, Civilizations and World Systems: Studying World-Historical Change, Rowman & Littlefield, 1995, p. 118-119
3. Yildiz Atasoy, Hegemonic Transitions, the State and Crisis in Neoliberal Capitalism, Volume 7 of Routledge Studies in Governance and Change in the Global Era, Taylor & Francis US, 2009, p. 65-67,
4. Vivien A. Schmidt, Democratizing France: The Political and Administrative History of Decentralization, Cambridge University Press, 2007, p. 22
5. Για τη δικτυακή αρχιτεκτονική και λειτουργία, περισσότερα σε επόμενο κείμενο.