athensvoice.gr

Ο πατριωτισμός συνιστά μια μετα-έννοια, όπως και η δημοκρατία. Σημαίνει, αυτονοήτως, κάτι για τον καθέναν το οποίο δεν είναι, κατ’ ανάγκη, ίδιο με αυτό που αντιλαμβάνεται ένας άλλος. Μπορεί, μάλιστα, σε περιόδους κοινωνικής έντασης να σημαίνονται με την έννοια αυτή αντίθετα μεταξύ τους σημαινόμενα. Πολλοί προσθέτουν, χάριν σαφήνειας, επιθετικούς προσδιορισμούς στον πατριωτισμό και, γι’ αυτό, απαντάται ως «νέος», «προοδευτικός», «γνήσιος», «συνταγματικός», ακόμη και ως «έλλογος». Πέραν αυτού, διάφορες συνθέσεις δημιουργούνται με πρώτο συνθετικό το επίθετο «πατριωτικός» σε όλα τα γένη: «πατριωτική ενότητα», «πατριωτικό καθήκον», «πατριωτική στάση», «πατριωτική συνείδηση» κοκ.

Περισσότερο παραγωγική είναι η αναζήτηση περιεχομένου στον πατριωτισμό, ανεξαρτήτως περιτυλίγματος, σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Για να γίνει, όμως, αυτό θα πρέπει ο ερευνητής η ο πολιτικός να εντοπίσει την κρίσιμη εκείνη εννοιολογική διχοτομία που δίνει σαφές νόημα τόσο στον πατριώτη όσο και στον άπατρι. Αυτή η διχοτομία στην εποχή της πόλης-κράτους και του έθνους-κράτους αναφερόταν σ’ εκείνους που υπεραμύνονταν βωμών και εστιών, διακρίνοντας τους από τους ριψάσπιδες.
Η απολυτότητα εκείνης της νοηματοδότησης επιδέχεται αμφισβήτηση στον σημερινό παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Σήμερα οι εστίες και οι βωμοί όλων μας πλήττονται από την ραγδαία επιδείνωση του κλίματος, τα δίκτυα και οι τεχνολογίες μπορούν να άρουν την απομόνωση και την συνακόλουθη μοναδικότητα κάθε γενέθλιου τόπου. Σήμερα, η τοπικότητα συνέχεται με την παγκοσμιότητα σ’ ένα νέο υβρίδιο που επίσης, αναζητά νοηματοδότηση κι έχει, προσφυώς, αποκληθεί «πλανητοπικό».
Το ζήτημα είναι, σήμερα, ποιες πολιτικές εξασφαλίζουν την πρόσβαση των περισσότερων στο εγχείρημα του νέου αναδυόμενου κόσμου. Οι προοδευτικές πολιτικές θεωρούν πατριωτικό καθήκον την διασφάλιση μιας «δίκαιης μετάβασης» (just transition) σ’ αυτόν, ώστε να μην «μείνει κανείς πίσω» (no one left behind).

Αντιστάσεις σ’ αυτό τον μεγάλο μετασχηματισμό καταγράφονται σ’ όλο τον κόσμο. Πρωτοστατούν λαϊκιστές και φοβικοί που αναφέρονται στον πατριωτισμό ως αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση. Μια τέτοια προσέγγιση οδηγεί σε κλειστότητα και ενεργοποιεί αμυντικά αντανακλαστικά.

Στη σύγχρονη Ελλάδα, ο πατριωτισμός εξακολουθεί να νοηματοδοτείται είτε στη βάση μιας στείρας αρχαιολατρίας (Δεξιά) είτε μιας διεθνιστικής άρνησης (Αριστερά). Στην εξωτερική και την αμυντική μας πολιτική, ο πατριωτισμός υπηρέτησε ένα μετριοπαθές δόγμα που εκφράστηκε με την πρόταση: «Η Ελλάδα δεν διεκδικεί τίποτα, δεν παραχωρεί τίποτα». Σήμερα που η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας εγκυμονεί κινδύνους για τη χώρα μας, γίνεται, πάλι, επίκληση του πατριωτισμού που συχνά, όμως, εμφανίζεται ως καρικατούρα: Πατριδοκάπηλοι, ακροδεξιοί και θρησκόληπτοι τουρκοφάγοι διεκδικούν μια νοηματοδότηση του πατριωτισμού και συναντούν αποδοχή, ιδίως, από ομάδες πολιτών που έχουν απορριπτική στάση απέναντι στους θεσμούς, το κράτος δικαίου και τη Δημοκρατία.

Ζητούμενη, ωστόσο, εξακολουθεί να είναι μια ελληνοκεντρική προσέγγιση του πατριωτισμού που να δίνει περιεχόμενο στις πολιτικές που προτάσσει το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον μας. Δεν αρκεί να επισημαίνει κανείς τα πεδία δημόσιας και ιδιωτικής δράσης προκειμένου να παραχθεί περιεχόμενο και να αποδοθεί ουσία στον πατριωτισμό σήμερα. Δεν αρκεί να λέμε ότι πρέπει να επενδύσουμε στην κυβερνο-ασφάλεια, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στα 5G. Πρέπει να απεκδυθούμε τα «παλιά κόλπα» και να δώσουμε δείγματα γραφής που θα πείσουν τον μέσο πολίτη εντός κι εκτός Ελλάδας ότι όλα αυτά δεν είναι φληναφήματα.

Ο καλύτερος τρόπος για να γίνει αυτό είναι η κεφαλαιοποίηση των αρετών που επέδειξε ο λαός μας στην περίοδο της κρίσης. Αναφέρομαι στην αλληλεγγύη που αναπτύχθηκε μεταξύ των εχόντων και μη εχόντων ιδίως σε τοπικό επίπεδο. Στην υπομονή και συνέπεια όσων επέλεξαν να μείνουν στη χώρα και να σηκώσουν τα άνισα και άδικα μέτρα που τους επιβλήθηκαν. Στην ανάπτυξη επιχειρηματικών, κοινωνικών ου μην αλλά και πολιτικών καινοτομιών, στη φιλοξενία που προσφέρθηκε απλόχερα στους διωκόμενους και προσφεύγοντες στη χώρα μας. Σε πολιτικό επίπεδο, ο νέος πατριωτισμός είναι ανιχνεύσιμος στις πολύ δύσκολες αποφάσεις που πήρε το πολιτικό σύστημα θυσιάζοντας πρόσκαιρα εκλογικά οφέλη υπέρ της σωτηρίας της πατρίδας.
Κι επειδή η οικονομική ανάπτυξη της χώρας δεν είναι η μόνη σημαντική συνιστώσα που δίνει νόημα στον πατριωτισμό, η αναδιοργάνωση του κράτους και, ειδικά, η λειτουργική και δομική αναδιοργάνωση των δημοσίων οργανώσεων είναι μείζον θέμα.
Μια ελληνοκεντρική αντίληψη του πατριωτισμού που προκρίνει το «μικρό», το «μέτρο», το «ιδιαίτερο» αντί των γιγαντιαίων άνευρων στρατηγικών και γραφειοκρατικών επιχειρησιακών σχεδιασμών μπορεί να ανα-νοηματοδοτήσει και το ξέπνοο ευρωπαϊκό όραμα. Μπορεί να αποκαταστήσει την ενσυναίσθητη επικοινωνία των κοινωνικών εταίρων δίνοντας περιεχόμενο στο διαλογικό εγχείρημα και περιορίζοντας τα παίγνια εξουσίας. Μπορεί να ενσωματώνει την παγκοσμιοποίηση – και όχι να την φοβάται – διότι συγκροτείται στη βάση της ελευθερίας και της ιδιοπροσωπίας.

Μια ελληνοκεντρική αντίληψη του πατριωτισμού δεν συνδέει, εν τέλει, την ισχύ μόνον με την συσσώρευση επιθετικών όπλων. Απέναντι σ’ αυτά αντιπαραθέτει την οργάνωση των πολιτών γύρω από την επίτευξη του βασικού στόχου «ένας για όλους, όλοι για έναν».

Κάθε πολίτης πρέπει να γίνει μέτοχος σε μια μεγάλη, εθνική παλιγγενεσία, όπου τα δίκαια και οι αγώνες μας δεν περιορίζονται στα όρια κάποιων διεκδικήσεων που αντιπαραβάλλονται στα αντίστοιχα της Τουρκίας.

Ο νέος πατριωτισμός επανατοποθετεί τον ελληνισμό μεταξύ των αρχών και αξιών στη βάση των οποίων συγκροτείται ο νέος κόσμος. Και μια τέτοια φιλοδοξία είναι, σήμερα, αδιαμφισβήτητα πατριωτική.