Αν μελετήσει κανείς με αισιόδοξη οπτική την εξέλιξη της ΕΕ από την σύστασή της μέχρι σήμερα, θα δει εύκολα ότι πολλές σημαντικές εξελίξεις σημειώθηκαν με εξαιρετικά μικρά και μερικές φορές σχεδόν αδιόρατα βήματα. Και ακόμη πιο σημαντικό θα είναι να διαπιστώσει τον τρόπο με τον οποίο γεννήθηκαν νομοτελειακές διαδικασίες ξεκινώντας από περιστασιακές ανάγκες. Οι περιστάσεις αποδείχτηκαν πολλές φορές ισχυρότερες από οποιοδήποτε στρατηγικό σχέδιο. Μια τέτοια διαδικασία που μπορεί να οδηγήσει σε εξαιρετικά σημαντικές εξελίξεις οσμίζομαι αυτό τον καιρό.
Ξαφνικά από δύο αντίθετους τοίχους άνοιξαν παράθυρα για μια πιθανή κοινωνική πολιτική ευρωπαϊκή, ίσως και Μεσογειακής διάστασης. Ο Σόρος προτείνει την έκδοση ευρωομολόγων για την χρηματοδότηση ενός προγράμματος διαχείρισης των προσφύγων μέσα στα όρια της ΕΕ και ο Ρέντσι εξηγεί την ιδέα του για την έκδοση ανάλογου ευρωομολόγου για την χρηματοδότηση προγραμμάτων ανάσχεσης των προσφυγικών ροών από την Αφρική. Ο καθένας με τον πόνο του, αλλά το αποτέλεσμα εξ αντικειμένου προσανατολίζει συνεργατικά σε μια πολιτική διαχείρισης μιας από τις πιο καινοφανείς εκφάνσεις του νέου κοινωνικού προβλήματος σε Ευρωπαϊκή και σε Μεσογειακή διάσταση.
Καθημερινά γίνεται και σαφέστερο ότι το λεγόμενο «προσφυγικό ζήτημα» χάνει πόντους από την γεωπολιτική σημασία του και κερδίζει από την κοινωνική, σύμφωνα με τα κριτήρια που επιβάλλουν οι ευρωπαϊκές αξίες. Γιαυτό το νεοπαγές κοινωνικό ζήτημα θα χρειαστούν πολιτικές αποφάσεις με σημαντικές προεκτάσεις στη δομή των κοινωνικών πολιτικών σε ενιαία ευρωπαϊκή κλίμακα. Από την διαχείριση των προσφυγικών ροών, σύντομα θα περάσουμε στην διαχείριση των προσφυγικών κοινοτήτων και κοινωνικών ομάδων που θα εγκατασταθούν για άγνωστο χρόνο μέσα στα σύνορα της ΕΕ. Μια νέα κοινωνική τάξη «αδικημένων του συστήματος» γεννιέται μπροστά στα μάτια μας.
Είναι, όμως, οι πρόσφυγες και νεομετανάστες γνήσιο κοινωνικό πρόβλημα; Για τα ευρωπαϊκά κράτη που τους υποδέχονται, αναμφισβήτητα είναι. Δεν χρειάζεται να αποκτήσουν την ιδιότητα κοινωνικής τάξης κατά την στενόμυαλη μαρξιστική θεωρία, για να δικαιολογήσουν συμμετοχή στο κοινωνικό δίκτυο προστασίας που έχει θεσμισθεί στην ΕΕ. Αρκεί να συγκεντρωθούν σε επαρκώς μεγάλες ομάδες πίεσης και το ζήτημα θα ανακύψει αυτόματα. Αναμφισβήτητα αυτό ξεκίνησε ήδη να γίνεται στην Ελλάδα, προχωρεί ταχύτητα στην Ιταλία, κρυφοβράζει στην Γαλλία και την Ισπανία και έχει συγκροτηθεί σε συγκεκριμένη δομή ήδη στην Γερμανία. Η εγκατάσταση σημαντικών ομάδων της κατηγορίας αυτής σε ορισμένες χώρες θα βρει επιπλέον προϋπάρχουσες εκεί εθνοτικές δομές από όπου θα δανειστεί πρόσθετη δυναμική. Σχεδόν όλες οι χώρες της δυτικής Ευρώπης έχουν μεγάλες κοινότητες μουσουλμάνων που είναι εύκολο να δικτυωθούν με τους νέους προσωρινούς ομόθρησκους γείτονές τους. Την ίδια στιγμή, η ισλαμική τρομοκρατία αναγκάζει τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να ιδεί με διαφορετικό μάτι την διαχείριση των μειονοτήτων, αναγνωρίζοντας ότι εκεί υπάρχει πρόβλημα κοινωνικής ένταξης που απαιτεί προγραμματισμένη παρέμβαση, δηλαδή κάποιες νέες κοινωνικές πολιτικές. Η εφαρμογή κάθε πολιτικής απαιτεί πρόσθετους δημόσιους πόρους και εδώ ακριβώς έρχεται και κουμπώνει το ενδιαφέρον του Σόρος και η πρόταση του Ρέντσι. Ο Σόρος οραματίζεται νέα ευκαιρία κερδοσκοπίας και ο Ρέντσι διατυπώνει σαφώς μια καινούργια πολιτική απαίτηση για την λειτουργία της ΕΕ. Και οι δύο οπτικές ουσιαστικά προτρέπουν στη εκπόνηση μιας νέας γραμμής κοινωνικών πολιτικών που σήμερα δεν υπάρχουν ως κοινές πολιτικές της ΕΕ.
Η έκδοση τέτοιων ομολόγων, πράγματι, προϋποθέτει την ύπαρξη ευρωπαϊκού προγράμματος διαχείρισης του ζητήματος για να δικαιολογηθεί αυτή η συγκέντρωση κεφαλαίων. Απαιτεί επί πλέον και ευρωπαϊκή διακρατική συμφωνία για έγκριση και κυρίως για την εγγύηση τέτοιων ευρωομολόγων, για να υπερπηδηθούν τα νομικά εμπόδια που προκύπτουν από τις συμφωνίες που απαγορεύουν μεταβιβαστικές πληρωμές πέραν του κοινοτικού προϋπολογισμού και των διαρθρωτικών ταμείων. Παράλληλα, με την πρόταση Ρέντσι, η άσκηση μιας τέτοιας κοινωνικής πολιτικής επεκτείνεται και στις χώρες προέλευσης των μεταναστευτικών ρευμάτων που συντριπτικά είναι χώρες της Μεσογείου. Δικαιούμαστε να ονομάσουμε αυτές τις προτάσεις ως άνοιγμα παραθύρου για μια μεσογειακή κοινωνική πολιτική;
Ναι. Το προσφυγικό έχει πλέον ξεφύγει από τα όρια της διεθνούς γεωπολιτικής και νομοτελειακά περίπου έγινε παράλληλα οργανικό πρόβλημα της ευρωπαϊκής κοινωνίας στο σύνολό της. Είναι ίσως η πρώτη φορά στην Ιστορία της ανθρωπότητας που μπαίνει τόσο ευρύ ζήτημα κοινωνικής αλληλεγγύης με διαδικασίες ιστορικού αυτοματισμού. Ας δούμε, ως εκ τούτου, τι σημαίνουν όλ’ αυτά.
Επί του παρόντος έχουμε ένα μοναδικό ιστορικό υπόδειγμα διαχείρισης προσφυγικού ζητήματος με μακροχρόνια προοπτική. Αναφέρομαι στα προσφυγικά στρατόπεδα των Παλαιστινίων κυρίως σε όμορες χώρες όπως είναι ο Λίβανος και η Ιορδανία. Εκεί τον πρώτο λόγο έχει κυρίως η Αρμοστεία του ΟΗΕ, αλλά και οι επιτόπου εθνικές κυβερνήσεις δεν μένουν ανεπηρέαστες ούτε ως προς τους δημόσιους προϋπολογισμούς τους μήτε ως προς την πολιτική καθημερινότητα τους. Αυτό το πρότυπο, όμως, δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση της ΕΕ για δύο λόγους. Πρώτον επειδή η κλίμακά του είναι πολλαπλάσια και δεύτερο επειδή οι ΗΠΑ που χρηματοδοτούν σε μεγάλο βαθμό τις δραστηριότητες της Αρμοστείας, δεν δείχνουν προθυμία να εμπλακούν και σε αυτή την περίπτωση.
‘Όλα αυτά προϊδεάζουν ότι δημιουργείται στο εσωτερικό της ΕΕ μια καινοφανής «κοινωνική τάξη» που περιλαμβάνει τους πρόσφυγες και εμμέσως τις αντίστοιχες εγκατεστημένες εθνοτικές μειονότητες και που, προφανώς, δεν προβλέφθηκε από την ταξική ανάλυση των μαρξιστών, αλλά δεν παύει να υπάρχει. Εξ αρχής φάνηκε ότι το πρόβλημα της τάξης αυτής δεν γίνεται αποδεκτό ως εθνικό πρόβλημα του αντίστοιχου κράτους μέλους και, αντίθετα, εξ αρχής ορίστηκε ως κοινό πρόβλημα της ΕΕ. Επομένως, η όποια πολιτική αναγκαστικά θα έχει ισχυρή ευρωπαϊκή διάσταση, εξ ου και η κινητοποίηση πολιτικών και χρηματαγοράς για προσφορά οικονομικών πόρων. Οι αγορές οσμίζονται και συχνά προεξοφλούν τις προοπτικές νέων ευκαιριών, ενώ οι σώφρονες πολιτικοί συνηθίζουν να βάζουν ευθέως το ερώτημα «πού θα βρούμε τα λεφτά». Η συνέχεια προβλέπεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα: Αν εφαρμοστεί μια κοινωνικά προσανατολισμένη πολιτική για τους πρόσφυγες και μετανάστες, γιατί να αποκλείσουμε στο μέλλον μια ευρύτερη ενιαία κοινωνική πολιτική για την ΕΕ στο σύνολό της; Τρώγοντας ανοίγει η όρεξη. Κλείνω τα μάτια και αναλογίζομαι τι θα συμβεί αν για την καινοφανή αυτή νέα τάξη σχεδιαστούν πολιτικές ασφάλισης εισοδήματος, υγειονομικής περίθαλψης, εκπαίδευσης και απασχόλησης ενιαίες για όλες τις χώρες της ΕΕ, τότε γιατί να μη ισχύσει αύριο – εννοώ ένα σύντομο αύριο- το ίδιο και για τις υπόλοιπες ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες των πολιτών της Ένωσης; Εάν γίνουν βήματα προς μια τέτοια κατεύθυνση, χαράς ευαγγέλια για τους Φεντεραλιστές. Η ιδεολογία της κοινοτικής αλληλεγγύης αρχίζει και αποκτά σάρκα και οστά ως αλληλέγγυα ευθύνη για την στήριξη ενός ενιαίου προστατευτικού δικτύου για την κοινωνική συνοχή σε κλίμακα Ευρώπης πλέον και όχι των συστατικών εθνικών κρατών. Ένα τέτοιο δίκτυο ασφαλώς θα αποτελέσει εξαιρετικά ισχυρό συνεκτικό ιστό για μια πολιτική ένωση. Πάει μακριά η φαντασία μου; Ναι, ομολογουμένως, ναι. Και αυτό με ευχαριστεί ιδιαίτερα. Το ότι μπορώ ακόμη να φαντάζομαι σημαίνει ότι δεν έχω απελπιστεί από όσα βλέπω.