«Η πιθανότητα να χρησιμοποιηθούν πυρηνικά όπλα ανά πάσα στιγμή, εκ προθέσεως ή λόγω λανθασμένου υπολογισμού ή ατυχήματος, συνυπολογίζοντας τις αυξανόμενες αδυναμίες του ηλεκτρονικού κυβερνοχώρου, ευρίσκεται στο υψηλότατο επίπεδο μετά από δεκαετίες υποχώρησης μετά το τέλος της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Ο κίνδυνος είναι πιο κοντά από ό, τι νομίζουμε».
Την προειδοποίηση αυτή απευθύνει ο κ. Παντελής Οικονόμου είναι Διδάκτωρ (PhD) πυρηνικής φυσικής του Πανεπιστημίου Βιέννης και ανώτερος αξιωματούχος του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας, στη συνέντευξή του στη «Μ» και τον Αντώνη Τριφύλλη
Όπως, τονίζει, η διεθνής κοινότητα απέτυχε συνολικά τόσο στην μη-διάδοση των πυρηνικών όπλων όσο και στον πυρηνικό αφοπλισμό. Ο αριθμός των πέντε πυρηνικών δυνάμεων του 1970, αυξήθηκε σήμερα σε εννιά με την προσθήκη της Ινδίας, Πακιστάν, Ισραήλ και Βόρειας Κορέας, ενώ τα πυρηνικά οπλοστάσια όλων βελτιώνονται από άποψη μαζικής καταστροφικής ικανότητας και οι σχετικές συνθήκες αφοπλισμού ακυρώνονται η λήγουν άδοξα.
Σημειώνει ακόμη πως οι ειδικοί γνωρίζουν, και καλλίτερα όλων οι δύο πυρηνικές υπερδυνάμεις, ότι σε περίπτωση μιας πυρηνικής επίθεσης η καταστροφή είναι βέβαιη τόσο για τον επιτιθέμενο όσο και για αυτόν που αντιδρά με αντεπίθεση. Και αυτό θα συμβεί διότι η ικανότητα έγκαιρης αναγνώρισης μιας πυρηνικής επίθεσης και αυτόματης (!) πυρηνικής αντεπίθεσης έχει μειωθεί στο χώρο των λίγων δευτερολέπτων. Δηλαδή ισχύει πλέον μια ακροβατική ισορροπία.
«Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός - προσθέτει- ότι τα υπάρχοντα πυρηνικά οπλοστάσια μπορούν να καταστρέψουν παντελώς και πολλαπλά τη ζωή στον όμορφο μικρό πλανήτη Γη».
Η συνέντευξη
Από την πολύχρονη εμπειρία σας στον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας θα μπορούσατε να μας δώσετε περιληπτικά τους στόχους και τις δραστηριότητας του ΔΟΑΕ, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας του. Συμμετέχουν όλα τα κράτη σε αυτόν;
O ΔΟΑΕ που ιδρύθηκε το 1957 στο πλαίσιο του ΟΗΕ είναι ένας ανεξάρτητος και αυτοδιοικούμενος διεθνής Οργανισμός με στόχο την προώθηση των ειρηνικών εφαρμογών της πυρηνικής ενέργειας αλλά και τον παγκόσμιο έλεγχο για την εφαρμογή της Διεθνούς Συνθήκης για την Μη-Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων, γνωστής ως ΝΡΤ (Non-Proliferation Treaty) καθώς και την προώθηση των πυρηνικών αφοπλισμών. Ο ΔΟΑΕ αριθμεί σήμερα 171 κράτη μέλη. Ουσιαστικά περιλαμβάνει όλα τα κράτη που θα είχαν την δυνατότητα ειρηνικής χρήσης της πυρηνικής ενέργειας και κυρίως αυτά που κατέχουν πυρηνικά όπλα ή ενδεχομένως αλλά ανομολόγητα να ενδιαφέρονταν για την απόκτησή τους.
Στην αναφερθείσα συνθήκη NPT έχουν προσχωρήσει όλα τα κράτη;
Στην ΝΡΤ δεν έχουν προσχωρήσει τα κατέχοντα πυρηνικά όπλα κράτη Ινδία και Πακιστάν, το Ισραήλ που θεωρείται ευρέως ότι κατέχει πυρηνικά όπλα και η Βόρεια Κορέα που αποχώρησε από την συνθήκη το 1993. Απεναντίας, μέλη της ΝΡΤ και βασικοί δημιουργοί της είναι οι πέντε πυρηνικές δυνάμεις και μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ – ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία – οι οποίες όπως οι ίδιες προέβλεψαν στην συνθήκη είναι οι νόμιμοι κάτοχοι πυρηνικών όπλων.
Πόσο επιτυχής είναι ο διεθνής έλεγχος του ΔΟΑΕ για την μη-διάδοση των πυρηνικών όπλων και την προώθηση του πυρηνικού αφοπλισμού;
Δυστυχώς, ενώ ο ΔΟΑΕ εφάρμοσε και συνεχίζει να εφαρμόζει με μεγάλο επαγγελματισμό, επιστημονική γνώση και αμεροληψία τα πολύπλοκα και ευαίσθητα καθήκοντά του για τα οποία βραβεύτηκε το 2005 με το Νόμπελ Ειρήνης, η διεθνής κοινότητα με πρωταγωνιστές τις πέντε πυρηνικές δυνάμεις και τα γεω-στρατηγικά τους συμφέροντα, απέτυχε συνολικά τόσο στην μη-διάδοση των πυρηνικών όπλων όσο και στον πυρηνικό αφοπλισμό. Ο αριθμός των πέντε πυρηνικών δυνάμεων του 1970, όταν μπήκε σε ισχύ η ΝΡΤ, αυξήθηκε σήμερα σε εννιά με την προσθήκη της Ινδίας, Πακιστάν, Ισραήλ και Βόρειας Κορέας, ενώ τα πυρηνικά οπλοστάσια όλων βελτιώνονται από άποψη μαζικής καταστροφικής ικανότητας και οι σχετικές συνθήκες αφοπλισμού ακυρώνονται η λήγουν άδοξα.
Μας δίνετε κάποια παραδείγματα παρεμβάσεων του Οργανισμού στον έλεγχο των πυρηνικών όπλων;
Τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα λόγω των γνωστών αποτελεσμάτων τους είναι:
- η καταστροφή των πυρηνικών όπλων της Νότιας Αφρικής το 1991,
- η ανακάλυψη και καταστροφή του εμβρυακού στρατιωτικού πυρηνικού προγράμματος του Ιράκ το 1993,
- η σθεναρή άρνηση του ΔΟΑΕ να επιβεβαιώσει στο ΣΑ-ΟΗΕ την ύπαρξη μη υπάρχοντος πυρηνικού προγράμματος στο Ιράκ το 2003, η οποία εντούτοις οδήγησε στην παράνομη – χωρίς έγκριση του ΣΑ-ΟΗΕ – επέμβαση των ΗΠΑ και συμμάχων της στο Ιράκ, αλλά και στην βράβευση του ΔΟΑΕ με το Νόμπελ Ειρήνης,
- η καταστροφή του πυρηνικού προγράμματος της Λιβύης το 2004
- και τέλος, ο επιτυχής ρόλος των επιθεωρητών του Οργανισμού, τόσο στην πορεία εξέλιξης της πυρηνικής κρίσης της Βόρεια Κορέας όσο και στην σύναψη της πυρηνικής συμφωνίας του Ιράν το 2015 και στην εν συνεχεία αντικειμενική παρακολούθηση της εφαρμογής της, μετά την αποχώρηση των ΗΠΑ από αυτή.
Έχετε γράψει ότι από τους μεγάλους κινδύνους που απειλούν την Ανθρωπότητα -κλιματική αλλαγή, μετακινήσεις πληθυσμών, μέχρι την πρόσφατη εμφάνιση του κορονοϊού , η πυρηνική απειλή είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Μπορείτε να μας εξηγήσετε αυτήν σας την άποψη;
Η άποψη αυτή δυστυχώς δεν είναι μόνο δική μου. Είναι γνωστά τα λόγια του μεγάλου Αλμπέρτο Αϊνστάιν το 1949: «Δεν ξέρω με ποια όπλα θα διεξαχθεί ο 3ος Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά ο 4ος Παγκόσμιος Πόλεμος θα διεξαχθεί με ραβδιά και πέτρες». Μια στοιχειωμένη δήλωση που προτιμώ να σκέφτομαι ως προειδοποίηση και όχι ως προφητεία. Επίσης ο διάσημος σύγχρονος αστροφυσικός, ο αείμνηστος Στίβεν Χόκινγκ, μιλώντας για τις απειλές που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, είπε ότι «ο πυρηνικός πόλεμος παραμένει ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους». Προειδοποίησε μάλιστα ότι η ανθρώπινη επιθετικότητα θα μπορούσε να οδηγήσει σε παράλογες ενέργειες, πυροδοτώντας έναν πυρηνικό πόλεμο.
Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι τα υπάρχοντα πυρηνικά οπλοστάσια μπορούν να καταστρέψουν παντελώς και πολλαπλά τη ζωή στον όμορφο μικρό πλανήτη Γη. Η πυρηνική απειλή που απορρέει από την ύπαρξη των πυρηνικών όπλων χαρακτηρίζεται από τους ολέθριους κινδύνους της μη-ελεγχόμενης τεράστιας έκθεσης του ανθρώπου και του περιβάλλοντος στη ραδιενέργεια.
Στο βιβλίο σας Παγκόσμια πυρηνική απειλή χρησιμοποιείτε τον όρο παραλογισμός ως στοιχείο επικινδυνότητας της πυρηνικής απειλής. Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι εννοείτε;
Πολιτική αιτιολογία της ανάπτυξης των πυρηνικών όπλων υπήρξε και συνεχίζει να είναι το δόγμα της «πυρηνικής αποτροπής». Δηλαδή, η ικανότητα μιας χώρας να χρησιμοποιήσει τα πυρηνικά της όπλα για να αποτρέψει έναν εχθρό από την επίθεση εναντίον της.
Πλην όμως οι ειδικοί σήμερα γνωρίζουν, και καλλίτερα όλων οι δύο πυρηνικές υπερδυνάμεις, ότι σε περίπτωση μιας πυρηνικής επίθεσης η καταστροφή είναι βέβαιη τόσο για τον επιτιθέμενο όσο και για αυτόν που αντιδρά με αντεπίθεση. Και αυτό θα συμβεί διότι η ικανότητα έγκαιρης αναγνώρισης μιας πυρηνικής επίθεσης και αυτόματης (!) πυρηνικής αντεπίθεσης έχει μειωθεί στο χώρο των λίγων δευτερολέπτων. Δηλαδή ισχύει πλέον μια ακροβατική ισορροπία που την περιγράφει αρκετά εύστοχα το ακρωνύμιο MAD (Mutual Assured Destruction) δηλαδή Εξασφαλισμένη Αμοιβαία Καταστροφή.
Αυτή η λογική πραγματικότητα οδήγησε τουλάχιστον τις ΗΠΑ και τη Ρωσία στο να αποκλείσουν από την πυρηνική στρατηγική τους κάθε σχεδιασμό για προληπτικό πρώτο πυρηνικό χτύπημα. Δεδομένου όμως ότι δεν υπάρχει πρώτη πυρηνική επίθεση δεν μπορεί να υπάρχει εξ ορισμού και δεύτερη. Δεν υπάρχει αντεπίθεση σε μη-επίθεση. Δεν υπάρχει δεύτερος χωρίς πρώτο. Και εδώ προκύπτει αυτόματα το απλό αριστοτελικό ερώτημα λογικής. Αιτιατόν χωρίς αίτιον; Σίγουρα παράλογο. Γιατί; Για να αυξάνει την πιθανότητα λάθους ή ατυχήματος;
Μερικές φορές μου φαίνεται ότι το να συλλογίζεσαι αυτά τα ερωτήματα είναι σαν να φλερτάρεις με τον παραλογισμό. Ή ίσως με την κατανόηση της λύσης της περιώνυμης μαθηματικής ισορροπίας του Nash; Ίσως, ο λαμπρός Έλληνας επιστήμονας Κωστής Δασκαλάκης, που κατάφερε να βρει τη λύση του εν λόγω θεωρήματος μπορέσει να βοηθήσει στην εφαρμογή της και στην αδήριτη ανθρωπιστική αναγκαιότητα για πυρηνικό αφοπλισμό.
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε επίσης στον ρόλο της επιστημονικής κοινότητας σε επίπεδο λήψης αποφάσεων σε πολιτικό επίπεδο όσων ηγετών έχουν το δάχτυλο στο κουμπί, και στο πώς μπορεί η ανθρωπότητα να αυτό-ελεγχθεί ώστε να μη συμβεί το κακό, το «τελευταίο ανθρώπινο λάθος» όπως το αποκαλείτε;
Η επιστημονική γνώση και η ανθρώπινη εμπειρία, κυρίως από το 1945 και μετά, δεν επιτρέπει σε εχέφρονες νόες την οποιαδήποτε αμφισβήτηση των απάνθρωπων ολοκληρωτικών κινδύνων της πυρηνικής απειλής. Πολύ περισσότερο δεν δικαιολογεί την ύπνωση που διακατέχει σήμερα την παγκόσμια κοινότητα, επαΐοντες και μη, γύρω από το υπαρξιακό αυτό θέμα. Ειδικότερα όμως οι γνώστες, δηλαδή η επιστημονική κοινότητα όπως αναφέρεστε, είναι αυτοί που διέπραξαν το, κατά τον Έλληνα ακαδημαϊκό και εξέχοντα αστροφυσικό Δημήτρη Νανόπουλο, το «προπατορικό αμάρτημα». Είναι αυτοί που αρχικά προέτρεψαν τους πολιτικούς και στη συνέχεια πρωταγωνίστησαν και συνεχίζουν να πρωταγωνιστούν στην κατασκευή, ανάπτυξη και τον «εκμοντερνισμό» των πυρηνικών όπλων.
Σχετικά με τον τρόπο που μπορεί η ανθρωπότητα να «αυτό-ελεγχθεί ώστε να μη συμβεί το κακό», όπως σοφά ρωτάτε, πιστεύω ότι αυτοί οι επιστήμονες έχουν πλέον την ηθική υποχρέωση αλλά και την ικανότητα και τις δυνατότητες να οδηγήσουν τις πολιτικές ηγεσίες των μεγάλων δυνάμεων στη λήψη αποφάσεων προς έναν πλήρη, ειλικρινή και αμετάκλητο πυρηνικό αφοπλισμό. Στο έργο τους αυτό οφείλουν να τους συμπαρασταθούν οι ικανοί και έγκυροι δημοσιογράφοι καθώς και οι φωτισμένοι δάσκαλοι, ακαδημαϊκοί και διπλωμάτες ενημερώνοντας και αφυπνίζοντας την παγκόσμια κοινή γνώμη. Αποτελεί πεποίθησή μου ότι τα δύο ισχυρότερα όπλα της ανθρωπότητας είναι η παγκόσμια κοινή γνώμη και η επιστημονική γνώση. Πρέπει λοιπόν να χρησιμοποιούνται όταν οι καιροί το απαιτούν.
Και τι σημασία έχει η εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας στην σταθερότητα του όποιου συστήματος πρόληψης ηθελημένου ή μη ατυχήματος;
Η πιθανότητα να χρησιμοποιηθούν πυρηνικά όπλα ανά πάσα στιγμή, εκ προθέσεως ή λόγω λανθασμένου υπολογισμού ή ατυχήματος, συνυπολογίζοντας τις αυξανόμενες αδυναμίες του ηλεκτρονικού κυβερνοχώρου, ευρίσκεται στο υψηλότατο επίπεδο μετά από δεκαετίες υποχώρησης μετά το τέλος της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Ο κίνδυνος είναι πιο κοντά από ό, τι νομίζουμε.
Το συμβολικό ρολόι της πυρηνικής καταστροφής (Doomsday Clock) της ομάδας των Atomic Scientists, που περιλαμβάνει νομπελίστες επιστήμονες και πρώην πολιτικούς, στις 23 Ιανουαρίου 2020 κινήθηκε ακόμη πιο κοντά στα μεσάνυχτα, στο πυρηνικό ολοκαύτωμα. Δείχνει τώρα μόλις 100 δευτερόλεπτα πριν τα μεσάνυχτα! Είναι η πρώτη φορά μετά το 1945 που το ρολόι δείχνει λιγότερο από δύο λεπτά πριν τα μεσάνυχτα. Οι Atomic Scientists προειδοποιούν: «Το ρολόι συνεχίζει να χτυπάει. Απαιτείται άμεση δράση»
Ο Παντελής Οικονόμου είναι Διδάκτωρ (PhD) πυρηνικής φυσικής του Πανεπιστημίου Βιέννης, Αυστρία.
Εργάστηκε στους ερευνητικούς πυρηνικούς αντιδραστήρες Αυστρίας και Ελλάδας (1967-1979).
Υπήρξε, ανώτερος αξιωματούχος του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας-ΔΟΑΕ (1979-2011) - επιθεωρητής για την μη διάδοση των πυρηνικών όπλων και εμπειρογνώμονας στην καταπολέμηση της πυρηνικής τρομοκρατίας.
Εκπαιδεύτηκε στις πλέον προηγμένες πυρηνικές εγκαταστάσεις και επιστημονικά εργαστήρια στις ΗΠΑ, πρώην Σοβιετική Ένωση, Ηνωμένο Βασίλειο και Γαλλία,
Ηγήθηκε πολυάριθμων επιθεωρήσεων πυρηνικών εγκαταστάσεων και υλικών σε όλο τον κόσμο.
Από το 2012 είναι αναπληρωτής του μόνιμου εκπροσώπου της Ελλάδας στον ΔΟΑΕ και επιστημονικός σύμβουλος της διπλωματικής αντιπροσωπίας της Ελλάδας στους Διεθνείς Οργανισμούς της Βιέννης.
Επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ
Συγγραφέας των βιβλίων «Παγκόσμια Πυρηνική Απειλή», Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Ιούνιος 2019 και «Global Nuclear Developments», Springer, May 2020.
Έλαβε το Βραβείο Αξίας του ΔΟΑΕ για Outstanding Performance (1997) και το Βραβείο Ομαδικής Εργασίας του ΔΟΑΕ (2005).
Το 2005 ο Γεν. Δ/ντής ElBaradei και το προσωπικό του ΔΟΑΕ βραβεύτηκαν με το Νόμπελ Ειρήνης.