Σε μια εύρυθμη φιλελεύθερη δημοκρατία δυτικού τύπου, εμπνευσμένη στη Γαλλική Επανάσταση και Διαφωτισμό, τέσσερις δυνάμεις συνυφαίνουν τον κοινωνικό ιστό: το κοινό ήθος, η εδραιωμένη αμοιβαία εμπιστοσύνη της νομιμότητας, οι ισχυροί θεσμοί της πολιτείας για συνεργασία και η συλλογική ιστορική μνήμη προς έμπνευση για παιδεία. Αυτοί οι πυλώνες, σαν άγκυρες, συγκρατούν την κοινωνία σε πορεία προόδου και ευημερίας ενώ οι νέες γενιές πορεύονται με τον άνεμο των ορμονών στα πανιά τους προς το άγνωστο μέλλον, με βάρκα την ελπίδα.

Ωστόσο, μια ανησυχητική τάση διαφαίνεται στον σύγχρονο κόσμο και ιδιαίτερα στην Ελλάδα: η συστηματική υπονόμευση αυτών των θεμελιωδών λίθων, ώστε τα νέα παιδιά μας να πορεύονται στο άγνωστο χωρίς κανένα εφόδιο, ούτε γνωσιακό, ούτε ορθολογικό, ούτε επιστημονικό, χωρίς ούτε βάρκα, ούτε πανιά, ούτε καν την ελπίδα!

Ας δούμε αναλυτικά τα στοιχεία των τεσσάρων ταυτοτήτων, τις δυνάμεις που ενώνουν και σφυρηλατούν μια λειτουργική δημοκρατία και πώς αυτές διαβρώνονται:

• Ήθος: Το κοινό ήθος, το σύνολο δηλαδή των αξιών, των ηθικών αρχών και των κανόνων συμπεριφοράς που μοιράζονται τα μέλη μιας κοινωνίας, αποτελεί τον συνεκτικό ιστό. Αν και οι αξίες εξελίσσονται κοινωνικά από γενιά σε γενιά, υπάρχει μια σπονδυλική στήλη, διαγενεακή σκυτάλη, που έως τώρα λειτουργούσε έστω και υποτυπωδώς. Από εδώ και στο εξής πλέον, όχι. Σήμερα, παρατηρούμε μια ολική διάβρωση αυτού του ήθους, με την αμφισβήτηση θεμελιωδών αξιών όπως η αλήθεια, η δικαιοσύνη και η αλληλεγγύη. Η άνοδος της πολιτισμικής αγοραίας παγκοσμιοποίησης, του εγωκεντρικού καταναλωτισμού, του ατομικισμού και η επικράτηση του μονοδιάστατου υπερτροφικού «Εγώ» έναντι του «Εμείς» που τείνει να εξαφανίζεται παντελώς, αποδυναμώνουν την κοινωνική συνοχή, καθαιρούν και αναιρούν την καινή λογική. Αυτή η ατομική νοοτροπία μιλά μια ειδική γλώσσα, περιθωριακή αργκό, υποτυπώδη σε νοήματα, που βασίζεται σε υποκειμενικές γενικές απόψεις χωρίς καμιά συγκροτημένη λογική θεμελίωση και εντελώς αδύνατο να συγκριθεί με άλλες απόψεις. Αφασία!

• Εμπιστοσύνη: Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στους συμπολίτες και στις πηγές πληροφόρησης είναι ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία μιας δημοκρατίας. Η διάδοση ψευδών ειδήσεων (fake news), η συνωμοσιολογία, η πόλωση του δημόσιου λόγου, ο λαϊκισμός, η δημαγωγία και η συστηματική απαξίωση της επιστήμης και της εμπειρογνωμοσύνης έχουν κλονίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών. Η δυσπιστία αυτή οδηγεί σε κοινωνικό κατακερματισμό και δυσχεραίνει τη λήψη συλλογικών αποφάσεων. Δεν υπάρχουν πλέον πουθενά ενεργές συλλογικότητες πολιτών που να επεξεργάζονται ζητήματα κοινού προβληματισμού, επικρατούν μόνο πελατειακά σχήματα κερδοσκοπικού χαρακτήρα και οικονομικές συντεχνίες.

• Ισχυροί θεσμοί: Οι θεσμοί, όπως η δικαιοσύνη, η εκπαίδευση και η δημόσια διοίκηση, αποτελούν τον ιδεατό σκελετό μιας δημοκρατίας. Η διαφθορά, η αναποτελεσματικότητα και η έλλειψη διαφάνειας στους θεσμούς αυτούς υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των πολιτών και δημιουργούν αίσθημα αδικίας, κινδύνου και ανασφάλειας. Ειδικά στην Ελλάδα, ο κρατικός μηχανισμός είναι ο κατ'εξοχήν πελατειακός αυταρχικός μηχανισμός εξουσίας, στενά συνδεδεμένος με την εκκλησιαστική ιεραρχία σε ολόκληρη την επικράτεια, σε όλη την επαρχία, στο έπακρο του πληθυσμού, που όσο πιο περιθωριακός είναι, τόσο πιο πολύ εξαρτάται άμεσα από τους αυταρχικούς μηχανισμούς εξουσίας.

• Συλλογική ιστορία (κοινή μνήμη): Η κοινή ιστορική μνήμη, οι κοινοί ήρωες και οι κοινοί «εχθροί» συνεισφέρουν στη διαμόρφωση μιας εθνικής ταυτότητας και στην ενίσχυση του αισθήματος του «ανήκειν». Η εργαλειοποίηση της ιστορίας για πολιτικούς σκοπούς, η διαστρέβλωση του ενθνικισμού, η αρχαιοκαπηλεία ή και παντελής άγνοια των πραγματικών ιστορικών γεγονότων, η δημιουργία ψευδών διλημμάτων, ο αποπροσανατολισμός της προπαγάνδας, αποδυναμώνουν την κοινή αφήγηση και διχάζουν την κοινωνία. Είναι τραγικό τα νέα παιδιά που παρελαύνουν στις εθνικές γιορτές, να μην ξέρουν να απαντούν σε συνεντεύξεις τι είδους γιορτή είναι αυτή στην οποία συμμετέχουν!

Στη σύγχρονη Ελλάδα, η κατάσταση επιδεινώνεται από τον εκτεταμένο λειτουργικό, επιστημονικό και ψηφιακό αναλφαβητισμό. Η αδυναμία κατανόησης σύνθετων πληροφοριών, η έλλειψη κριτικής σκέψης και η δυσκολία χρήσης των νέων τεχνολογιών καθιστούν τον δημόσιο διάλογο εξαιρετικά δύσκολο, σχεδόν ανύπαρκτο. Ο καθένας ερμηνεύει υποκειμενικά, διαισθητικά, συναισθηματικά τα γεγονότα του περιορισμένου ορίζοντά του, με βάση τις δικές του προκαταλήψεις και τις πληροφορίες, που λαμβάνει συνήθως από αναξιόπιστες πηγές, δημιουργώντας έναν «Πύργο της Βαβέλ» επικοινωνίας.

Η κατάσταση αυτή οδηγεί σε ένα αυτοκαταστροφικό σπιράλ απελπισίας. Η έλλειψη εμπιστοσύνης, η διάβρωση του ήθους και η αδυναμία ουσιαστικού διαλόγου, το έλλειμμα μιας κοινής γλώσσας, οδηγούν σε κοινωνική απομόνωση, πολιτική απάθεια και τελικά σε αποδυνάμωση της δημοκρατίας, αποσάθρωση της πολιτείας, διάλυση του πολιτισμού.

Είναι επιτακτική η ανάγκη για αφύπνιση και συλλογική, πολιτική δράση. Η ενίσχυση της παιδείας, η προώθηση της κριτικής σκέψης, η διαφύλαξη της ελευθερίας του τύπου και η αναζήτηση της αλήθειας με γόνιμο δημόσιο προβληματισμό, με βάση αντικειμενικά στοιχεία της επικαιρότητας και όχι το πλασάρισμα σκηνοθετημένης φλυαρίας για ανώφελο εφήμερο και άγονο εντυπωσιασμό, αποτελούν προϋποθέσεις για την αναγέννηση της ουσιαστικής δημοκρατίας. Η κοινωνία οφείλει να αντισταθεί στην υπονόμευση των θεμελιωδών της αξιών και να διεκδικήσει ένα καλύτερο μέλλον. Η ελπίδα, άλλωστε, πεθαίνει πάντα τελευταία και εμείς οι πολίτες, δεν σκοπεύουμε να της κάνουμε ευθανασία, προς το παρόν τουλάχιστον, θέλω ακόμα να ελπίζω!