Η συζήτηση που γίνεται – και καλώς γίνεται – για τις περιβόητες ταχύτητες της ΕΕ, είναι χρήσιμη, αλλά δεν αρκεί για να απαντήσει τις μείζονες προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει. Όπως, δεν αρκούν απλώς οι πολλές ταχύτητες ή διαφορετική δομή. Οι παγκόσμιες αλλαγές – προκλήσεις είναι ραγδαίες και της ΕΕ δεν της αρκεί… ένα καλό κιβώτιο ταχυτήτων. Χρειάζεται τούρμπο.
Η οικονομική ανάκαμψη στην Ένωση μετά την οικονομική κρίση 2007-2008 αρχίζει σταδιακά να φαίνεται, αλλά, οι σημαντικές προκλήσεις είναι μπροστά.
Μακροπρόθεσμα, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να αντιμετωπίσει και να προσαρμοστεί σε μια σειρά από παγκόσμιες δυνάμεις, που θα διαμορφώσουν το μέλλον της Ένωσης, τρεις εκ των οποίων θα είναι ιδιαίτερα κρίσιμες:
* η δημογραφική αλλαγή,
* η αύξηση της ψηφιοποίησης, της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης στην οικονομία,
* και οι προκλήσεις της ανταγωνιστικότητας από τις αναδυόμενες οικονομίες και τις εσωτερικές διαιρέσεις της.
- Η μείωση του πληθυσμού ασκεί πίεση στην ανάπτυξη και στα δημόσια οικονομικά
Οι δημογραφικές αλλαγές, συμπεριλαμβανομένης της υπογεννητικότητας και της γήρανσης, αποτελούν σημαντικές προκλήσεις για τη μελλοντική οικονομική ανάπτυξη και τα δημόσια οικονομικά σε όλο τον κόσμο, από τη Βραζιλία έως την Κίνα, και ιδιαίτερα για τις οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η «δημογραφική» ώθηση που τροφοδότησε την παγκόσμια ανάπτυξη στο τελευταίο μισό του 20ου αιώνα έχει έρθει στο τέλος της και ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας αρχίζει να μειώνεται σε πολλές, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας και της Ιταλίας, όπου το ποσοστό γονιμότητας έχει πέσει αισθητά. Αυτό δημιουργεί ένα χάσμα στην οικονομική ανάπτυξη που πρέπει να συμπληρωθεί από την αύξηση της παραγωγικότητας, εάν θέλουμε να διατηρηθεί το παρόν βιοτικό επίπεδο. Η κυβερνητική πολιτική σε πολλές χώρες της Ευρώπης επιτείνει την επίδραση της γήρανσης του πληθυσμού. Όσο διατηρούνται πχ οι πρόωρες συντάξεις, προστίθεται ένα αυξανόμενο βάρος για τις δημόσιες δαπάνες.
Το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί περίπου 10 χρόνια από το 1970, αλλά, κατά την ίδια περίοδο, η μέση ηλικία πρόωρης συνταξιοδότησης των ανδρών έπεσε κατά 6 χρόνια!
Ωστόσο, ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες προσπαθούν να μετριάσουν τον αντίκτυπο των δημογραφικών προκλήσεων. Για παράδειγμα, το Ηνωμένο Βασίλειο προχωρά σταδιακά στην άρση του ηλικιακού ορίου συνταξιοδότησης, επιτρέποντας στους εργαζόμενους να εργάζονται για όσο διάστημα θέλουν. Η Γερμανία διαθέτει ένα πρόγραμμα απασχόλησης – κατάρτισης που παρέχει εκπαίδευση και εξέλιξη των δεξιοτήτων των ατόμων άνω των 50 ετών, μαζί με πρακτική και συμβουλευτική εργασία. Η Ισπανία, τέλος, έχει αυξήσει την ηλικία συνταξιοδότησης από τα 65 στα 67 έτη.
Πέρα από αυτές τις προσπάθειες για να κρατήσουν τους εργαζόμενους στην εργασία τα Κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα πρέπει να εξετάσουν επιπλέον μέτρα που μπορούν να αυξήσουν την παραγωγικότητα και να αποσβέσουν τις επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού και της δημογραφικής αλλαγής.
Η ενσωμάτωση των μεταναστών και προσφύγων είναι μία από τις λύσεις που προτείνονται, αν και παραμένει πολιτικά αμφιλεγόμενη.
Η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό είναι μία εκ των ων ουκ άνευ προτεραιότητα, καθώς η ΕΕ ακόμα υστερεί σε σχέση με τις ΗΠΑ.
- Η ταχύτατη τεχνολογική εξέλιξη θα αλλάξει την εργασία όπως τη γνωρίζουμε
Η Ευρώπη διατηρεί ακόμα κάποια πλεονεκτήματα στον τομέα της βιομηχανίας και ορισμένων υπηρεσιών, αλλά από την άποψη της ψηφιοποίησης και της τεχνολογίας αιχμής, πρέπει να τρέξει για να καλύψει το χαμένο έδαφος.
Προς το παρόν τα ευρωπαϊκά κράτη βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στις «ψηφιακές εισαγωγές» από τις ΗΠΑ και δεν έχουν δημιουργήσει δικές τους εταιρίες υψηλής τεχνολογίας παγκοσμίου βεληνεκούς που θα ανταγωνιστούν τους γίγαντες, όπως η Amazon, Google, Facebook, ή το κινέζικο Alibaba.
Ωστόσο, παρά την αναιμική ακόμα χρηματοδότηση, η Ευρώπη παρουσιάζει ανακλαστικά ψηφιακής αντοχής. Σε αυτά εντάσσεται η αύξηση των εταιριών «deep tech» – βαθιάς τεχνολογίας. Πρόκειται για εταιρίες που ασχολούνται με την Τεχνητή Νοημοσύνη, την εικονική πραγματικότητα και τη ρομποτική.
Πέρυσι το ΔΙΚΤΥΟ φιλοξένησε τον πρώην Αντιπρόεδρο του Twitter σε μία άκρως ενδιαφέρουσα συζήτηση επ΄ αυτού.
Περίπου 950 εταιρίες deep tech ιδρύθηκαν στην Ευρώπη μεταξύ του 2014 και τα μέσα του 2016, σχεδόν διπλασιάζοντας τον αριθμό από την περίοδο 2011-2013. Την αντίστοιχη περίοδο στις ΗΠΑ ιδρύθηκαν 1.250 εταιρίες1.
Πλησιάζουμε γοργά στα επόμενα τεχνολογικά σύνορα που σύντομα θα τα ξεπεράσουμε και αυτά. Η αυτοματοποίηση της γνώσης και της εργασίας θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή ανάπτυξη και το μέλλον της εργασίας.
Οι πρόσφατες εξελίξεις στη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη, δίνουν στις μηχανές ένα νέο εύρος συμμετοχής στην οικονομία και την παραγωγή.
Υπολογίζεται ότι περίπου 46% των δραστηριοτήτων που διεξάγονται σήμερα στις πέντε μεγαλύτερες οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα μπορούν να αυτοματοποιηθούν με την προσαρμογή τους στις νέες τεχνολογίες!
Αυτό ανέρχεται σε περίπου 60 εκατομμύρια θέσεις πλήρους απασχόλησης και 2 τρις. Ευρώ σε μισθούς!2
Αυτό δεν σημαίνει ότι 60 εκατομμύρια θέσεις εργασίας θα αντικατασταθούν από ρομπότ, τουλάχιστον στο σύντομο μέλλον. Σημαίνει όμως, ότι περίπου το 5% των επαγγελμάτων θα μπορούσε να αυτοματοποιηθεί πλήρως από την προσαρμογή του παρόντος παραγωγικού μοντέλου στις νέες τεχνολογίες.
Το καίριο ερώτημα είναι τι εξελίξεις θα επιφέρει στην εργασία η εξάπλωση της τεχνολογίας αιχμής. Ένα ερώτημα που πλανάται συνεχώς από την εποχή του κινήματος του «Λουδισμού», που ξεκίνησε τον 19o αιώνα στην Αγγλία, από υφαντουργούς οι οποίοι εξεγέρθηκαν κατά των νεοκατασκευασθέντων μηχανημάτων της βιομηχανικής επανάστασης, που σκοπό είχαν τη μείωση του εργατικού προσωπικού και κατά συνέπεια την έκλειψη της εργασίας τους ως τεχνίτες.
Η ιστορία έχει δείξει ότι, ενώ η τεχνολογική καινοτομία προκαλεί βραχυπρόθεσμα απορρύθμιση του μοντέλου εργασίας, μακροπρόθεσμα, έχει δημιουργήσει πολλές περισσότερες θέσεις εργασίας από ό, τι έχει εξαλείψει.
Σε όλο τον κόσμο, οι οικονομίες που βασίζονται στην τεχνολογία για την αύξηση της παραγωγικότητας τους, διακρίνονται από την αύξηση της απασχόλησης.
Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, το ποσοστό του εργατικού δυναμικού που εργάζεται στη γεωργία έχει μειωθεί σχεδόν κατά το ήμισυ στην ΕΕ, από 8,7% σε 4,7%. Την ίδια περίοδο έχουν παρουσιαστεί νέες θέσεις εργασίας σε τομείς που δεν θα μπορούσε να είχε φανταστεί κανείς 20 χρόνια πριν όπως προγραμματιστές εφαρμογών (applications).
Οι ευρωπαϊκές χώρες θα πρέπει να αναπροσαρμόσουν τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης, ώστε να εξασφαλίσουν στους πολίτες τους τις δεξιότητες που απαιτούνται στη νέα εποχή του αυτοματισμού.
Η συνεργασία ανθρώπου και μηχανής θα υπερβεί την συνεργασία των ανθρώπων. Αυτό απαιτεί σημαντικές νέες καταρτίσεις και την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων. Η διά βίου, θα είναι ουσιαστικής σημασίας, όπως και η επάρκεια στην επίλυση προβλημάτων σε ένα νέο απαιτητικό τεχνολογικό περιβάλλον.
Ωστόσο, πρόσφατες μελέτες του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι οι ενήλικοι σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία, έχουν κάτω του μέσου όρου ικανότητες απέναντι στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον.3 Και εδώ ο δρόμος πρέπει να καλυφθεί με τούρμπο. Δεν αρκούν οι ταχύτητες…
- Αυξημένος παγκόσμιος ανταγωνισμός παράλληλα με κλίμα κατά της παγκοσμιοποίησης…
Η Ευρώπη καλείται να αντιμετωπίσει ένα οξύμωρο κλίμα. Από τη μία συμμετέχει ενεργά στην παγκόσμια διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίου, κλπ, ενισχύοντας την οικονομική της ισχύ και παρουσία.
Από την άλλη, νιώθει τους κλυδωνισμούς πλατιάς μερίδας της κοινής γνώμης που αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό – στην καλύτερη περίπτωση – τις συνέπειες των ανοικτών αγορών, της μετανάστευσης κλπ.
Μία πολιτικά δύσκολη εξίσωση που θα κρίνει σε μεγάλο βαθμό τις φιλελεύθερες πολιτικά και οικονομικά αντιστάσεις της Ένωσης.
Η ΕΕ, διατηρεί ακόμα και σε δύσκολες εποχές, ένα ιδιαίτερα σημαντικό εμπορικό πλεόνασμα του 3,4% του ΑΕΠ της, βασιζόμενο στα προϊόντα τεχνολογικής αιχμής και στις υπηρεσίες.4
Το μείγμα, όμως, των παγκόσμιων ροών στην οικονομία, αλλάζει. Οι ψηφιακές ροές αποκτούν προβάδισμα έναντι άλλων μορφών παραδοσιακού εμπορίου. Και όπως είδαμε παραπάνω, η ΕΕ είναι ακόμα εισαγωγέας ψηφιακών υπηρεσιών και έχει μείνει πίσω.
Αλλά και στις κλασικές μορφές παραγωγής και επιχειρήσεων, η ΕΕ υστερεί. Στον κατάλογο Fortune 500 του 2016, 126 εταιρίες ανήκουν σε χώρες της ΕΕ και 134 στις ΗΠΑ.
Η εικόνα αυτή αναμένεται να αλλάξει άρδην όσο εταιρίες της Κίνας και των αναδυόμενων αγορών θα μπαίνουν ισότιμα στο παγκόσμιο ισοζύγιο.
Την περασμένη δεκαετία οι 50 μεγαλύτερες εταιρίες των αναδυόμενων οικονομιών, διπλασίασαν το μερίδιο κερδών τους από το 19 στο 40%. Στον αντίποδα το μερίδιο των κερδών των ευρωπαϊκών εταιρειών, μειώθηκε από το 36% το 1980 σε 23% το 2013. 5
Στο ίδιο μοτίβο αξιοσημείωτη είναι η αύξηση της επένδυσης της Κίνας στην καινοτομία. Οι κινέζικες επενδύσεις στην Έρευνα και Ανάπτυξη ξεπερνούν για λίγο το 2%, ενώ στην ΕΕ είναι στο 1,95 το 2015. Και οι δύο πάντως ανταγωνιστές υπολείπονται των ΗΠΑ που επενδύει περίπου 2,8% του ΑΕΠ!
Μέσα σε αυτό το διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον, η Ευρώπη πρέπει να διατηρεί το βλέμμα και προς τις εσωτερικές της αντιθέσεις που ενισχύονται από το ανοδικό κλίμα κατά της παγκοσμιοποίησης, των ανοικτών αγορών και του εμπορίου.
Έρχεται, δηλαδή, αντιμέτωπη με την αμφισβήτηση του αρχικού πυρήνα της σύστασης της από την εποχή της Συνθήκης της Ρώμης 60 χρόνια πριν.
Τα δύσκολα διλήμματα για την ΕΕ είναι μπροστά της και η Ένωση τέσταρε εν μέρει τις δυνάμεις της με τις μεγάλες συμφωνίες CETA και TTIP.
Το βασικό μειονέκτημα της παγκοσμιοποίησης έχει να κάνει με την εξαιρετικά άνιση κατανομή του κόστους και των ωφελειών της. Το ελεύθερο εμπόριο δημιουργεί νικητές και ηττημένους. Όπως είδαμε, υπάρχουν πολλοί νικητές από την παγκοσμιοποίηση στον κόσμο, με τους πιο σημαντικούς να είναι οι εκατοντάδες εκατομμυρίων που ζούσαν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας. Υπάρχουν επίσης πολλοί νικητές στις χώρες του πρώτου κόσμου, πχ όσοι εργάζονται ή είναι μέτοχοι σε εταιρείες εξαγωγών. Αλλά υπάρχουν επίσης και πολλοί χαμένοι. Οι χαμένοι είναι τα εκατομμύρια των εργαζομένων, κυρίως στις βιομηχανοποιημένες χώρες, που έχασαν τις δουλειές τους ή έχουν δει τους μισθούς τους να μειώνονται. Αυτοί είναι επίσης οι άνθρωποι που πρέπει να πειστούν πως το ελεύθερο εμπόριο θα είναι τελικά καλό για τους ίδιους και τα παιδιά τους. Δεν είναι ένα εύκολο έργο. Η κοινωνική συναίνεση που υπήρχε στον βιομηχανοποιημένο κόσμο υπέρ του ελεύθερου εμπορίου και της παγκοσμιοποίησης, ήδη επιδεινώνεται.
Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να πειστούν οι χαμένοι στον βιομηχανοποιημένο κόσμο ότι η παγκοσμιοποίηση είναι καλή για αυτούς, είναι να ενισχυθούν οι αναδιανεμητικές πολιτικές, δηλαδή οι πολιτικές που μεταφέρουν εισόδημα και πλούτο από τους νικητές στους χαμένους. Αλλά αυτό πιο εύκολα λέγεται παρά γίνεται… και σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να επιστρέψουμε στον εδώ και χρόνια κατεψυγμένο προστατευτισμό.
Οι προκλήσεις για την Ευρώπη μπορούν να απαντηθούν αν ασχοληθεί ουσιαστικά μαζί τους και αν συνεχίσει την ολοκλήρωση της και δεν πέσει στην παγίδα μίας αέναης θεσμικής συζήτησης που μπορεί να οδηγήσει σε έναν ακόμα περιβόητο ευρωπαϊκό συμβιβασμό.
Μόνο μία ισχυρή ΕΕ θα μπορέσει να ανταγωνιστεί επαρκώς τους οικονομικούς γίγαντες. Και να διασφαλίσουν την ευημερία.
1 The state of European tech, Slush and Atomico, November 2016.
2 A future that works: Automation, employment, and productivity, McKinsey Global Institute, January 2017.
3 Edward D. Hess, The No. 1 job skill needed for the smart machine age: knowing how to iteratively learn, University of Virginia Darden School of Business, February 7, 2017; John P. Martin, Policies to expand digital skills for the machine age, IZA Institute of Labor Economics, policy paper number 123, January 2017; Skills matter: further results from the survey of adult skills, OECD Skills Studies, 2016.
4 Eurostat, 2017.
5 Playing to win, McKinsey Global Institute, 2015.