Το πρώτο μου άρθρο στο Protagon ήταν για την Κούβα με τίτλο «Κούβα της αθωότητας και της αβεβαιότητας». Τρία χρόνια μετά ξαναβρέθηκα στο πανέμορφο νησί. Το είχα υποσχεθεί στον εαυτό μου. Πρώτον, γιατί ήμουν βέβαιος ότι θα πέρναγα ωραία. Αν πας στην Κούβα και δεν περάσεις ωραία κάτι μέσα σου δεν πάει καλά και επειγόντως άμα τη επιστροφή σου, πρέπει επισκεφτείς ψυχολόγο. Και, δεύτερον, γιατί ήθελα να δω πράγματα που δεν πρόλαβα στο πρώτο ταξίδι και να «ξαναδώ» πιο ψύχραιμα με μια δεύτερη ματιά όσα με συγκίνησαν την πρώτη φορά. Πολλοί φίλοι είχαν διαγνώσει θετική προδιάθεση στα γραφόμενά μου και μια τάση να ωραιοποιήσω την πρώτη αγάπη. Εγώ, πάλι, επέμενα ότι έγραψα ό,τι είδα αλλά πάλι καμιά φορά βλέπεις αυτά που θέλεις. Κάτι με έτρωγε λοιπόν και επιπλέον ήθελα να δω πώς εξελίσσονται τα πράγματα, ποιες αλλαγές μεσολάβησαν αυτά τα τρία χρόνια. Με την επιφύλαξη ότι σε 11 μέρες βλέπεις αρκετά αλλά όχι όλα και ότι προφανώς υπάρχουν αθέατες πλευρές -και αυτές, συνήθως, είναι οι πιο δυσάρεστες- της πραγματικότητας, σας μεταφέρω τις εντυπώσεις μου.

Σκέφτηκα πολύ για τον τίτλο του άρθρου πριν καταλήξω για τους λόγους που θα σας εκθέσω παρακάτω στα συμπαθή τετράποδα. Αν έπρεπε να βρω δεύτερο θα επέλεγα τον «Κούβα της μικρότερης αθωότητας και της λιγότερης αβεβαιότητας». Το νησί και μαζί οι κάτοικοί του πατάει καλύτερα στα πόδια του. Η δεκαετία του 90, τότε «που περναγαμε δύσκολα», όπως θα σου πει οποιοσδήποτε έχει μνήμες από την εποχή της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης και συνακόλουθα της κουβανέζικης οικονομίας είναι μακρινός -πλην απανταχού παρών- εφιάλτης. Για αυτό και το τριήμερο πένθος για τον Τσαβες δεν ήταν μόνο μια τυπική κρατική υποχρέωση προς τον γραφικό, κραυγαλέο, αυταρχικό (αλλά όχι δικτάτορα, αν έχουν κάποια σημασία οι λέξεις) περίπου ομοϊδεάτη. Ήταν και λαϊκή ευγνωμοσύνη για το πετρέλαιο. Με το αζημίωτο βέβαια, αφού 10.000 γιατροί και νοσηλευτικό προσωπικό από την Κούβα εργάζονται στη Βενεζουέλα αλλά και πάλι χωρίς πετρέλαιο δεν θα έβγαιναν εύκολα από την κρίση. Γι? αυτό και ο τελευταίος, απολίτικος Κουβανός ανησυχεί μήπως χάσει ο Μαδουρο τις εκλογές και έρθει κανένας φίλος των Αμερικάνων και κλείσει την κάνουλα. Και πάλι όμως έχουν προλάβει να αναπροσανατολίσουν την οικονομία τους.

Πρώτο προϊόν δεν είναι πλέον η ζάχαρη αλλά ο ραγδαία αναπτυσσόμενος τουρισμός. Έχουν πλέον λίγο δικό τους -όχι καλής ποιότητας- πετρέλαιο. Οι επιστήμονές τους ανακάλυψαν ένα φάρμακο για τα πόδια των διαβητικών. Το ανακοινώνουν περήφανοι για αυτό καθαυτό το γεγονός που παράλληλα θα φέρει και συνάλλαγμα. Η κτηνοτροφία αναπτύσσεται, τη θέση του ζαχαροκάλαμου στις απέραντες εύφορες εκτάσεις παίρνουν σταδιακά άλλα γεωργικά προϊόντα. Περισσότερα τρακτέρ, λιγότερα άλογα, περισσότερα σύγχρονα αυτοκίνητα, δίπλα στις πανέμορφες Σεβρολετ της δεκαετίας του 50, στα μουντά Lada της δεκαετίας του 80 και στα τσαχπίνικα Coco Taxi. Αυτές οι αλλαγές μέσα στην τριετία είναι ορατές δια γυμνού οφθαλμού. Και το διεθνές περιβάλλον καλύτερο. Κυρίως στη Λατινική Αμερική αλλά όχι μόνο. Βολιβία, Ισημερινός, Νικαράγουα, Βενεζουέλα, Βραζιλία ακόμα και η Αργεντινή, το Μεξικό με τις παραδοσιακά καλές σχέσεις, η Παραγουάη, φτιάχνουν ένα στεφάνι αλληλεγγύης. Για άλλους ιδεολογικό, για άλλους λατινοαμερικανικο, για άλλους μεικτό, μπολιβαριανό.

Οι Καναδοί σε τρεις ώρες είναι στα ξενοδοχεία του Βαραντέρο, οι Γάλλοι έρχονται όλο και περισσότεροι, οι Ισπανοί με τις παραδοσιακές σχέσεις έρχονται να δουν το νησί που κάποτε ήταν δικό τους. Διευκολύνονται και από τη γλώσσα. Το εμπάργκο των ΗΠΑ αποδυναμώνεται από όλα αυτά, αλλά παραμένει το μείζον πρόβλημα. Όμως και εκεί κάτι αλλάζει. Η ρητορική και η αντιαμερικανικη προπαγάνδα σε επίπεδο καθημερινότητας είναι μειωμένα. Ακόμα και στους τοίχους με τα τεράστια συνθήματα. Δεν ήταν μικρή η έκπληξη που αισθάνθηκα όταν είδα να παίζουν οι κινηματογράφοι το Άργκο. Στην Κούβα, του Κόλπου των Χοίρων, ταινία μη επικριτική για πράκτορα της CIA; Αναφέρονται οι Κουβανοί στο εμπάργκο, δυσφορούν για αυτό αλλά λιγότερο, διακρίνεις μια μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, σε κάθε περίπτωση λιγότερη αβεβαιότητα. Όλα καλά, λοιπόν; Την απάντηση τη δίνει με έξοχο και ακριβοδίκαιο τρόπο το τοπικό ανέκδοτο που σου διηγούνται σκασμένοι στα γέλια:

Ποια είναι τρία σημαντικά πράγματα που έδωσε η Επανάσταση σε ένα Κουβανό;

Εθνική υπερηφάνεια, υγεία, παιδεία.

Και ποια είναι τα τρία βασικότερα προβλήματα;

Το πρωινό, το μεσημεριανό και το βραδινό.

Τώρα τι είναι πιο σημαντικό, αυτό είναι ένα φιλοσοφικό ερώτημα για όλους αλλά και για καθένα ατομικά. Ένα ερώτημα που η πανούργα (για να μην πω άλλη λέξη πάλι από «π») η Ιστορία δεν λέει να μας το απαντήσει οριστικά. Μια γέρνει από εδώ και μια από εκεί. Γιατί όπως, δυστυχώς, απεδείχθη πέραν πάσης αμφιβολίας και τα έξι αγαθά σε αφθονία και για όλους δεν υπάρχει σύστημα που να τα παρέχει. Άσε που υπάρχει και το έβδομο, η ταλαιπωρημένη και ταλαιπωρούσα ελευθερία, άλλοτε του ατόμου, άλλοτε των αγορών, άλλοτε και των δυο. Για όλα αυτά η Κούβα προσφέρει πλούσιο έδαφος για άφθονο προβληματισμό. Προφανώς, λοιπόν, δεν είναι όλα καλά. Είναι όμως κάπως καλύτερα.

Και η αθωότητα; Μια Σλοβάκα που αγαπάει την Κούβα και την επισκέφθηκε 5 φορές από την εποχή των δυσκολιών ήταν κατηγορηματική: Όσο η οικονομία ανοίγει, τόσο οι άνθρωποι γίνονται πιο αρπακτικοί. Όλοι οι άνθρωποι; Όχι. Ούτε οι περισσότεροι αλλά πάντως περισσότεροι από το 2009. Αναπόφευκτο; Άλλο ένα φιλοσοφικό ερώτημα. Στο ταξίδι αλλάξαμε τρεις ξεναγούς. Και οι τρεις, εξαιρετικοί στη δουλειά τους. Η πρώτη λίγο πριν μας χαιρετήσει μας ζήτησε από μικροφώνου να δώσουμε ό,τι έχουμε ευχαρίστηση. Ο δεύτερος δεν μας ζήτησε τίποτε αλλά είχε διακριτικά ένα καλαθάκι δίπλα από την πόρτα του πούλμαν. Η τρίτη, μια κατάμαυρη με ξανθά βαμμένα μαλλιά, αφού μας ξενάγησε, μας χαιρέτησε θερμά και δεν άφησε το παραμικρό περιθώριο για φιλοδώρημα. Ήταν και η πιο φιλική προς το καθεστώς (Παρατήρησα ότι οι έγχρωμοι, μαύροι και μιγάδες, είναι οι πιο πιστοί σε μια επανάσταση που την έκαναν λευκοί. Ίσως γιατί αυτοί είδαν την πιο θεαματική βελτίωση στη ζωή τους). Φιλική, αλλά όχι τυφλή. «Το σύστημά μας έχει συν έχει και πλην», μας είπε. «Όπως όλα τα συστήματα», πρόσθεσε σκεφτική. Κι αυτό σωστό. Στο πρώτο μου άρθρο είχα γράψει ότι η ζωή στον παράδεισο της Κούβας είναι κόλαση για τους ομοφυλοφίλους και ότι με τον Ραούλ φαίνεται κάτι να αλλάζει και σε αυτό το σκοτεινό κεφάλαιο. Η αλλαγή είναι γεγονός, μας πληροφόρησε η ξανθόμαυρη κοπελιά. Η κόρη του Ραούλ έχει πάρει υπό την προστασία της ομοφυλόφιλους, λεσβίες και τρανσέξουαλ (Σκουρλέτη, την πάτησες). Δεν κρύβονται πια, μας είπε, το στέκι τους είναι πίσω από το Καπιτώλιο. «Αν, τώρα, είναι ομοφυλόφιλος και αντικαθεστωτικός;», σκέφτηκα να τη ρωτήσω αλλά το απέφυγα. Ηξερα την απάντηση: ούτε ψύλλος στον κόρφο του. Γιατι η αλλαγή έχει όρια και η ελευθερία είναι πάντα ζόρικια. Σαν να διάβασε τη σκέψη μου, έκλεισε τη «συζήτηση» με το εξής: «Ό,τι και να πει κανείς για τον Φιντέλ γεγονός παραμένει ότι πήρε μια χώρα αναλφάβητη και σήμερα οι δάσκαλοί μας και οι γιατροί μας μαθαίνουν γράμματα και θεραπεύουν άλλους σε ξένες χώρες». Η Αλίσια είχε κάνει επιλογή αγαθών. Χειρουργούν λοιπόν οι Κουβανοί τους ηλικιωμένους στη Βενεζουέλα από τον καταρράκτη και δεν είναι τυχαίο ότι οι τελευταίοι είναι που κλάψανε περισσότερο για τον Τσαβες. Σε μια εκδήλωση ανωτερότητας (;), ανθρωπισμού (;), μελετημένης προπαγανδιστικής κίνησης (;) ή απλώς μιας γκριμάτσας της Ιστορίας, Κουβανοί γιατροί χειρούργησαν αυτόν που το ?67 «κάρφωσε» τον Τσε στους δολοφόνους του. Και είδε το φως του.

Έχει προχωρήσει το άρθρο και θα απορείτε που ακόμα δεν έχουν εμφανιστεί οι σκύλοι του τίτλου. Αβάνα, λοιπόν. Μια από τις ωραιότερες πόλεις του κόσμου. Πριν σας πω για τις ομορφιές της, να σας πω επιτέλους για τους σκύλους της. Έχει παρατηρηθεί ότι οι σκύλοι προσαρμόζουν τον χαρακτήρα τους και την εν γένει συμπεριφορά τους σε αυτήν των αφεντικών τους. Σε αντίθεση με τις γάτες που είναι ατίθασες, κάθε μια είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα και εκεί που χαϊδεύονται σου ρίχνουν στα καλά καθούμενα μια με τα νύχια τους. Για αυτό θα βρείτε πολλούς αστυνομικούς σκύλους, ούτε μια αστυνομική γάτα. Οι σκύλοι της Αβάνας είναι κόπροι του δρόμου γλυκύτατοι που έχουν αφεντικά όλους τους κατοίκους της πόλης. Όλη μέρα είναι κυριολεκτικά στα πόδια των τελευταίων. Μικροκαμωμένοι, καφετιοί, αδύνατοι αλλά κανένας σκελετωμένος. Ελάχιστα παραγωγικοί. Θα μου πείτε, κανένας ανεκπαίδευτος σκύλος δεν είναι παραγωγικός, αλλά οι σκύλοι της Αβάνας είναι άλλο πράγμα, κοιμούνται μέρα μεσημέρι καταμεσής του δρόμου, οι κάτοικοι δεν τους ενοχλούν, δεν τους ακουμπούν αλλά με καθημερινή φυσικότητα περνάνε δίπλα τους ή από πάνω τους. Είναι ήρεμοι, φιλικοί, χαριτωμένοι. Δεν γαυγίζουν, δεν καυγαδίζουν είναι προφανές αν και πρωτοφανές ότι δεν δαγκώνουν. Ο φίλος μου ο Λευτέρης παρά λίγο να γυρίσει με τη Σίσυ, μια σκυλίτσα που αφού τρίφτηκε στο πόδι του πήδηξε πάνω του και δεν έφευγε από την αγκαλιά του. Με μια λέξη αξιαγάπητοι όπως και τα αφεντικά τους οι κάτοικοι της Αβάνας όπως γενικότερα οι Κουβανοί. Περνάνε φτωχικά αλλά όχι εξαθλιωμένα, δεν θα πάρουνε ποτέ βραβείο παραγωγικότητας αλλά δείχνουν καλά στον τόπο τους.

Την πρώτη φορά που πήγα στην Κούβα μου έκανε εντύπωση ότι δεν άκουσα έναν διαπληκτισμό, δεν πήρε το μάτι μου έναν καυγά, οι μόνοι υψηλοί τόνοι ήταν από γέλια, τραγούδια και μουσική (Αυτή τη φορά ήμασταν άτυχοι, γιατί πέσαμε επάνω στο τριήμερο πένθος για τον Τσάβες και η Αβάνα εκείνες τις μέρες ήταν περίεργα και αφύσικα βουβή). Επίσης, δεν βρήκα ίχνη εγκληματικότητας, ούτε μιας «φυσιολογικής» μικροπαραβατικότητας. Τα κατέγραψα στο πρώτο μου κείμενο προ τριετίας με μια συστολή και με την ανησυχία μήπως λόγω τυχαίας -κατά την παραμονή μου- απουσίας περιστατικών γενικεύω και ωραιοποιώ καταστάσεις. Αυτή την φορά, λοιπόν, είχα τα μάτια μου τετρακόσια και τις κεραίες τεντωμένες. Όπου έβλεπα συγκέντρωση άνω των τεσσάρων, τους πλεύριζα και περίμενα να ακούσω τον πρώτο καυγά, μια φιλονικία. Έφυγα από τους κεντρικούς δρόμους, περπάτησα σε φτωχογειτονιές μιας μεγαλούπολης (2.000.000) και -πιστέψτε με- δεν αισθάνθηκα μια στιγμή φόβο ή, έστω, ανησυχία. Δεν είμαι αφελής, προφανώς υπάρχει και παραβατικότητα, γιατί είδα και φυλακές που δεν ήταν μόνο για πολιτικούς κρατούμενους. Σημάδια αυτής της παραβατικότητας υπάρχουν στα παράθυρα πολλών ισογείων όταν τον καιρό της πείνας έβαλαν προστατευτικές σιδεριές που σε πολλά παραμένουν ακόμα σαν αξεσουάρ. Όμως μπορώ αυτή τη φορά να σας διαβεβαιώσω ότι όποιος σας πει πως αισθάνθηκε ανασφαλής στην Κούβα, σας λέει ψέματα. Και η σύγκριση σε αυτόν τον τομέα με τις γύρω χώρες μηδέ των ΗΠΑ εξαιρουμένων είναι συντριπτική υπέρ της Κούβας. Και η πορνεία; Παρούσα και αυτή. Όπως και μια ελευθεριότητα στις σχέσεις που ορισμένοι την εκλαμβάνουν ως πορνεία. Αν ακούσετε ότι οργιάζει η πορνεία και ότι μια στις δυο Κουβανές εκδίδονται, να είσαστε δύσπιστοι. Η Κούβα δεν είναι Ταϊλάνδη. Επίσης αν πάτε στην Κούβα για να βρείτε τις φοβερές γυναίκες, λυπάμαι, αλλά θα ατυχήσετε. Πηγαίνετε καλύτερα κατά Σενεγάλη.