Η ιστορία των πρώτων χρόνων του ΠΑΣΟΚ είναι η ιστορία της μετεξέλιξής του από κόμμα των μη προνομιούχων (η ασάφεια αποδείχθηκε εκ του πονηρού) σε κόμμα της κρατικής γραφειοκρατίας. Η μετέπειτα ιστορία του είναι η ιστορία της προσπάθειας απεμπλοκής του από τον κρατισμό, δηλαδή ουσιαστικά μιας μάχης του ΠΑΣΟΚ με τον εαυτό του. Αυτή η ιστορία δεν τελείωσε ακόμη. Ο κίνδυνος είναι να τελειώσει άδοξα…

.

Ο κρατισμός δεν προέκυψε στο ΠΑΣΟΚ ως μοιραία παρενέργεια της εξουσίας. Προέκυψε γιατί το ΠΑΣΟΚ παράφραζε ετεροχρονισμένα την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Παρά τη ρητορική του αντιμονοπωλιακού – αντι-ιμπεριαλιστικού λαϊκισμού, το ΠΑΣΟΚ ξεκίνησε ως κόμμα του εθνικού, κρατικού κεϊνσιανισμού. Αναπτύχθηκε στηριζόμενο στον κρατικό μηχανισμό, τον ευρύτερο δημόσιο τομέα και τα συμφέροντα που διαρθρώνονται πέριξ αυτών. Αυτό σήμαινε ένα εκτεταμένο και ισχυρό κράτος ως ατμομηχανή ανάπτυξης και ως εγγυητή δικαιοσύνης. Το κράτος θεωρήθηκε αδιαμφισβήτητος και ανθεκτικός εκφραστής του κοινωνικού συμφέροντος.

.

Όμως, ήδη, οι διεθνείς οικονομικές εξελίξεις οδηγούσαν στην κατάρρευση του επεκτατικού κεϊνσιανικού μοντέλου. Η οδυνηρή πρόσκρουση στην πραγματικότητα αλλά και οι υποχρεώσεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης επέβαλαν τη στροφή στο εκσυγχρονιστικό εγχείρημα της οκταετίας Σημίτη. Επρόκειτο, στο οικονομικό επίπεδο, για ένα πρόγραμμα σταθεροποίησης, δημοσιονομικής εξυγίανσης, διαρθρωτικών αλλαγών στην παραγωγή και ανάπτυξης των υποδομών. Όμως, το βήμα ήταν δειλό. Το κόμμα παρέμενε αυτό που ήταν: καθεστωτικό, κρατικίστικο, αλλά και βαθιά επηρεασμένο από τη λαϊκίστικη ρητορική του παρελθόντος. Η αναθεώρηση του ρόλου του κράτους μέσω του προτεινόμενου εκσυγχρονισμού έφερε το «βαθύ» κόμμα σε σύγκρουση με την κυβέρνησή του. Αυτή η διαρκής αντίφαση οδήγησε αναγκαστικά στη σταδιακή εξάντληση του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος και στη διάλυση της συμμαχίας με τα δυναμικά μεσαία στρώματα. Το μεταρρυθμιστικό ΠΑΣΟΚ άφησε τις μεταρρυθμίσεις στη μέση.

.

Επί Γιώργου Παπανδρέου το ΠΑΣΟΚ αρχικά ασχολήθηκε με ασκήσεις αυτοκριτικής, αργότερα με ασκήσεις εσωκομματικών συγκρούσεων και τέλος με ασκήσεις αντιπολίτευσης. Σαφής πολιτική γραμμή δεν υπήρξε, πέραν της νοσταλγίας για την εξουσία. Όμως, τα κρατίστικα αδιέξοδα της λαϊκής δεξιάς σε συνδυασμό με την επέκταση της διεθνούς οικονομικής κρίσης οδήγησαν στην κατάρρευση της κυβέρνησης Καραμανλή. Το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε τη διακυβέρνηση πλήρως ανέτοιμο, σχεδόν κατά λάθος. Ο κίνδυνος της άμεσης χρεοκοπίας -μετά τα κατορθώματα Καραμανλή- ήταν άμεσος. Ευτυχώς, η απάντηση που δόθηκε από την κυβέρνηση σε αυτό τον άμεσο κίνδυνο ήταν η σύνδεση της σωτηρίας της χώρας με τη βοήθεια της Ευρωπαϊκής Ενωσης και τις συναφείς συμφωνίες.

.

Δυστυχώς, δεν έφτανε μόνον αυτό. Αυτό που κυρίως απαιτούνταν ήταν ο δραστικός περιορισμός του ογκώδους, σπάταλου και αναποτελεσματικού κράτους σε συνδυασμό με τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που απελευθερώνουν την οικονομία. Το κρατίστικο ΠΑΣΟΚ ήταν φανερό πως δύσκολα θα μπορούσε να ανταποκριθεί σε αυτές τις απαιτήσεις. Γενικά όλο το κρατικοδίαιτο ελληνικό πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό μοντέλο δύσκολα μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτές τις απαιτήσεις. Όμως, οι απαιτήσεις παραμένουν. Το μεταρρυθμιστικό ΠΑΣΟΚ πρέπει να ανακάμψει γιατί το «βαθύ» ΠΑΣΟΚ δεν έχει πια καμιά ελπίδα. Το μεταρρυθμιστικό ΠΑΣΟΚ πρέπει να ανακάμψει για να συμβάλει στην κοινή προσπάθεια για τη σωτηρία της χώρας.

.