Ποια είναι η θέση και ο ρόλος των διανοούμενων στη σύγχρονη κοινωνία, που χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση, τις ραγδαίες τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις και προκαλούν τη ρευστότητα και την αβεβαιότητα στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς;
Ο Μισέλ Φουκώ έχει πει ότι δεν υπάρχουν ολοκληρωμένοι διανοούμενοι: «οι πανεπιστημιακοί στηρίζουν τα πανεπιστήμια, οι καλλιτέχνες τα θέατρα, οι γιατροί τα νοσοκομεία, η κάθε κατηγορία τα δικά της επαγγελματικά συμφέροντα. Λείπουν οι διανοούμενοι που θα στοχαστούν με πλαίσιο αναφοράς την ανθρωπότητα ολόκληρη.
Οι διανοούμενοι είναι εκείνοι οι άνθρωποι που ασχολούνται με τη δημιουργία, τη διάδοση και την κριτική των ιδεών, των αξιών και των πρακτικών που διέπουν τη ζωή μας. Μπορεί να είναι φιλόσοφοι, επιστήμονες, κοινωνιολόγοι, καλλιτέχνες, συγγραφείς, δάσκαλοι, δημοσιογράφοι, ακτιβιστές κ.ά. Ο ρόλος τους στη σημερινή ολοένα και πιο προβληματική κοινωνία είναι πολυδιάστατος και πρωταγωνιστικός.
Μερικά από τα καθήκοντα και τις λειτουργίες που μπορεί να ασκήσουν οι διανοούμενοι είναι:
Να πρωτοπορήσουν στη δημιουργία νέων γνώσεων, νέων μέσων έκφρασης και νέων μεθόδων αλληλεπίδρασης. Οι διανοούμενοι μπορεί να εξερευνήσουν νέους τρόπους ώστε να καταλάβουμε και να αλλάξουμε τον κόσμο, να προβάλλουμε και να επικρίνουμε την αρνητική συγκυρία, να επικοινωνήσουμε και να συμμετάσχουμε στη δημόσια σφαίρα, ώστε να επικρατήσουν θετικά μοντέλα μεταρρυθμίσεων προς την επιθυμητή μορφή ανθρώπινης συμβίωσης.
Να δώσουν φως στους μυστήριους, περίπλοκους και αμφίβολους, σχεδόν πάντα σκοτεινούς μηχανισμούς εξουσίας και αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανθρώπων και θεσμών που διέπουν τη σύγχρονη κοινωνία. Οι διανοούμενοι μπορεί να αποκωδικoπoïήσoυv τoυς λόγoυς, τoυς σκoπoύς και τα συμφέρoντα πoυ υπάρχoυv πίσω από τις πoλιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές δυνάμεις που επηρεάζουν καθοριστικά τη ζωή μας, σχεδόν πάντα εν αγνοία μας. Μπορεί να αποκαλύψουν τις αντιφάσεις, τις αδικίες και τις κρίσεις που χαρακτηρίζουν τη σημερινή κατάσταση ως αρχική διάγνωση και να προτείνουν συγκεκριμένες θεραπείες.
Να δώσουν φωνή στους άφωνους, στους αδικημένους και στους περιθωριοποιημένους. Οι διανοούμενοι μπορεί να εκφράσουν και να υπερασπίσουν τα συμφέροντα, τα δικαιώματα και τις αξίες των κοινωνικών ομάδων που δεν έχουν επαρκή εκπροσώπηση, αναγνώριση και συμμετοχή στη σύγχρονη κοινωνία. Μπορεί να ευαισθητοποιήσουν και να κινητοποιήσουν τη δημόσια γνώμη για τα προβλήματα, τις ανάγκες και τις προσδοκίες των κοινωνικά αδύναμωv, προτείνοντας λύσεις για καλύτερη κοινωνική συνοχή και δικαιοσύνη, καλύτερες συνθήκες ζωής για όλους.
Να δώσουv όραμα για τo μέλλoν. Oι διανοούμενοι μπορεί να προβάλουν και να προτείνουν νέες ιδέες, νέα προγράμματα μεταρρυθμίσεων και οργάνωσης της κοινωνίας. Μπορεί να ενθαρρύνουν και να στηρίζουν την ελπίδα σε ορθολογικές επιλογές για μια καλύτερη δικαιότερη και αλληλέγγυη κοινωνία.
O ρόλος αυτός δεν είναι απλός, ευχάριστος, άνετος ή αβίαστος. Ο ρόλος τους είναι φύσει ανατρεπτικός, μαχητικός, συγκρουσιακός, διότι μόνο σπάζοντας τα αυγά της εξουσίας είναι δυνατόν να φτιάξεις ομελέτα για την κοινωνία. Η σύγκρουση είναι ο κανόνας ανάμεσα στους διανοούμενους ώστε η σύνθεση να φτάνει στην κοινωνία και να προσφέρεται ως νέα γνώση, ενσυνείδητη ιδιότητα του πολίτη βασισμένη στα πραγματικά προβλήματα που μόνο οι διανοούμενοι μπορούν να εντοπίσουν, να περιγράψουν, να προτείνουν επιθυμητές αλλαγές. Γι' αυτό ενώ ο ρόλος τους είναι θεμελιώδης στη σύγχρονη κοινωνία, πολύ συχνά εισπράττουν απόρριψη από τις κατεστημένες αρχές που δεν επιθυμούν καμιά κριτική στον τρόπο που ασκούν την εξουσία τους και στα αρνητικά αποτελέσματα που επιφέρουν στην κοινωνία, όπως είναι ο αυταρχισμός, η αλαζονεία, η διατήρηση προνομίων, η συντήρηση ιστορικών αδικιών ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις.
Η διεύρυνση της ελευθερίας και των πολιτικών δικαιωμάτων κάθε κοινωνίας είναι πρωτίστως καθήκον των διανοούμενων, που επεξεργάζονται με κριτική την προβληματική επικαιρότητα, προβάλλουν το επιθυμητό αίσθημα δικαίου και προόδου, ώστε τα μέλη της να διεκδικήσουν δημοκρατικά, πιέζοντας πολιτικά με την ψήφο τους, τις αναγκαίες σταδιακές μεταρρυθμίσεις, ώστε η αναπόφευκτη αλλαγή με τον ορθολογικό προγραμματισμό να φέρει θετικές επιπτώσεις, να προληφθούν οι αρνητικές συνέπειες της άναρχης παγκοσμιοποίησης των κοινωνικών αυτοματισμών και της αναπαραγωγής του αυταρχισμού που προκαλεί κοινωνική αδικία.
Ο πραγματικός διανοούμενος δεν διαφέρει με κάποια ταυτοτική ιδιότητα από τον οποιοδήποτε συμπολίτη, με τον οποίο μεταβολίζεται διαρκώς για τη σύνθεση νέας γνώσης και αυτό συνείδησης που να καθορίζουν τις πολιτειακές σχέσεις της κοινωνίας πολιτών. Ο ρόλος του διανοούμενου τελικά είναι να προωθήσει σε ρόλο διανοούμενου τον κάθε συμπολίτη, ώστε να σκέφτεται με όρους ορθολογικούς και συναισθηματικής νοημοσύνης ταυτόχρονα την μοίρα του ανθρώπου, χρησιμοποιώντας τις επιστημονικές κατακτήσεις προς όφελος ατομικό και συλλογικό, απελευθερώνοντας την ανθρωπότητα από τα δεσμά της άγνοιας, δεισιδαιμονίας, μοιρολατρίας, υποταγής σε κάποιο μεταφυσικό πεπρωμένο που να δικαιώνει δογματικά τον αυταρχισμό της κοινωνικής αδικίας, της μιζέριας, της εξαθλίωσης