Ως Οκτωβριανή Επανάσταση επικράτησε να αποκαλείται η βίαιη κατάληψη της εξουσίας στη Ρωσία από το κόμμα των Μπολσεβίκων. Η κομμουνιστική εξουσία εγκαθιδρύθηκε το 1917, πριν από 100 χρόνια, και κατέρρευσε το 1991, με τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Το νέο καθεστώς επαγγέλθηκε μια σειρά από ριζικές αλλαγές: κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, μετασχηματισμό των παραγωγικών σχέσεων, μεταβίβαση της πολιτικής εξουσίας στην εργατική τάξη, δικτατορία του προλεταριάτου και άλλα πολλά.
Ανάμεσα σε αυτές τις επαγγελίες έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η υπόσχεση για έναν νέο τύπου ανθρώπου που θα προέκυπτε ως αποτέλεσμα όλων αυτών των επαναστατικών δομικών αλλαγών στην οικονομία και την πολιτική. Ο Βλαδίμηρος Λένιν περιέγραψε με ακρίβεια αυτόν τον «νέο άνθρωπο»: «Για μας η ηθικότητα υποτάσσεται στα συμφέροντα της ταξικής πάλης του προλεταριάτου… ηθικότητα είναι αυτό που εξυπηρετεί την καταστροφή της παλιάς εκμεταλλευτικής κοινωνίας και τη συνένωση όλων των εργαζομένων γύρω από το προλεταριάτο που δημιουργεί τη νέα κοινωνία των κομμουνιστών… Να γιατί λέμε: για μας δεν υπάρχει ηθικότητα παρμένη έξω από την ανθρώπινη κοινωνία. Και είναι απάτη να υποστηρίζεις ότι υπάρχει».
Πρόκειται για μια αντίληψη ισοπέδωσης του ατόμου. Με τα λόγια του Τρότσκι, «ο άνθρωπος δεν μπορεί να έχει δίκαιο ενάντια στο κόμμα. Μπορεί να έχει δίκιο μόνο με το κόμμα και μέσω του κόμματος, αφού η ιστορία δεν δημιούργησε άλλο δρόμο για την πραγματοποίηση αυτού που είναι δίκαιο».
Αυτός ο νέος τύπος ανθρώπου, που προτάσσει το συλλογικό, δηλαδή το «κόμμα» και ισοπεδώνει το ατομικό, είναι μια ξεχωριστή οντότητα. Όπως υπογράμμισε ο Στάλιν, «εμείς οι κομμουνιστές είμαστε άνθρωποι με ιδιαίτερη σύσταση. Είμαστε φτιαγμένοι από ξεχωριστό υλικό… Δε μπορεί ο καθένας να ’ναι μέλος ενός τέτοιου κόμματος. Δε μπορεί ο καθένας ν’ αντέξει στις δοκιμασίες και τις μπόρες που συνδέονται με την ιδιότητα του μέλους ενός τέτοιου κόμματος».
Όλα αυτά δεν συνιστούσαν «παρέκκλιση» ή «κακή εφαρμογή» της μαρξιστικής διδαχής, δεδομένου ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε υποστηρίξει ότι «το άτομο που έχει μεταβληθεί σ’ ένα κλάσμα, ο απλός κομιστής μιας κλασματικής κοινωνικής λειτουργίας, θα αντικατασταθεί από ένα πλήρως ανεπτυγμένο άτομο για το οποίο οι διάφορες κοινωνικές λειτουργίες αναπαριστούν μεταβαλλόμενες μορφές των δραστηριοτήτων του».
Το αποτέλεσμα βέβαια ήταν να επικρατήσει αυτό που περιγράφει στο Μηδέν και το Άπειρο ο Άρθουρ Καίστλερ: «Έχουμε δημιουργήσει τον πλέον γιγαντιαίο αστυνομικό μηχανισμό, με τους καταδότες να έχουν εξελιχθεί σε εθνικό θεσμό, και το πιο τελειοποιημένο επιστημονικό σύστημα σωματικών και πνευματικών βασανιστηρίων».
Ο διαβόητος Πάβλικ Μορόζοφ
Προκειμένου να υποστηριχθεί αυτή η θέση, το σοβιετικό καθεστώς είχε ανάγκη από κάποια πρότυπα ανθρώπων. Η ευκαιρία δόθηκε το 1932 με την περίπτωση του Πάβλικ Μορόζοφ. Ο Μορόζοφ, σε ηλικία 14 ετών, γεννημένος από αγρότες γονείς το 1918 σ’ ένα φτωχό χωριό στα σύνορα Ουραλίων και Σιβηρίας, κατέδωσε τον πατέρα του ως «εχθρό του λαού». Πολύ σύντομα έγινε το πρότυπο για τον νέο τύπο ανθρώπου που επαγγελλόταν το καθεστώς. Ήταν ένας ήρωας της «οικοδόμησης του σοσιαλισμού», επειδή έθεσε το κόμμα πάνω από την οικογένεια.
Ο μύθος του εκτινάχτηκε όταν ο συγγραφέας Μαξίμ Γκόρκι, μιλώντας το 1933 στην οργάνωση της Κομμουνιστικής Νεολαίας, αναφέρθηκε στην «ηρωική πράξη του Πιονέρου Πάβλικ Μορόζοφ, του παιδιού που κατανόησε ότι ακόμα και ένας εξ αίματος συγγενής μπορεί να είναι εχθρός που δεν πρέπει να γλυτώσει». Ο σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν γύρισε ταινία εμπνευσμένη από τον Πάβλικ. Δρόμοι, πάρκα και σύλλογοι πήραν το όνομά του. Ακόμα και άγαλμά του αναγέρθηκε στη Μόσχα.
Ο μύθος του Πάβλικ κράτησε για πολλά χρόνια. Στις σοσιαλιστικές χώρες είχε καθιερωθεί ημέρα τιμής για τον Πάβλικ. Ακόμα και το 1955, μετά το θάνατο του Στάλιν, στο Βιβλίο της Τιμής, στο Μέγαρο των Πιονέρων της Μόσχας, ο Πάβλικ τιμήθηκε με τον τίτλο του «Πιονέρου με αριθμό 001».
Τη δεκαετία της Περεστρόικα δημιουργήθηκε ένα κίνημα αποκαθήλωσης του Πάβλικ και κυκλοφόρησαν αρκετά βιβλία γι’ αυτό. Σημειωτέον ότι ο Πάβλικ δολοφονήθηκε, λίγους μήνες μετά την κατάδοση του πατέρα του, από τον παππού του, για να ξεπλύνει τη ντροπή της οικογένειας.
Οι «ψιθυριστές»
Αυτός ο νέος ανθρωπότυπος, του φανατικού που δεν διστάζει να καταδώσει την ίδια του την οικογένεια, είχε επίδραση ακόμα στον τρόπο ομιλίας και συμπεριφοράς των ανθρώπων. Στην εμβληματική εργασία του με τίτλο The Whisperers, ο Orlando Figes αναφέρει ότι στη Σοβιετική Ένωση σχεδόν όλοι οι άνθρωποι μιλούσαν ψιθυριστά. Οι ψίθυροι όμως είχαν διαφορετικό νόημα αλλά και διαφορετικές λέξεις.
Υπήρχαν εκείνοι που ψιθύριζαν για να καταδώσουν. Η λέξη στα ρωσικά για αυτού του είδους τους ψιθυριστές είναι sheptum. Υπήρχαν όμως και εκείνοι που μιλούσαν με ψιθύρους για να μην τους ακούσουν οι καταδότες. Η αντίστοιχη λέξη στα ρωσικά είναι shepchushchii. Όπως αναφέρει ο Figes, η ρωσική είναι η μοναδική γλώσσα στην οποία η λέξη «ψιθυριστής» υπάρχει σε δύο διαφορετικές αποδόσεις, με αντίθετο νόημα.
Φανατικοί καταδότες και φοβισμένοι πολίτες είναι η ανθρωπολογική κληρονομιά της Οκτωβριανής Επανάστασης. Όλοι τους μιλούν ψιθυριστά. Οι μεν μισούν τους δε. Μια καθυστερημένη χώρα μετασχηματίστηκε σε μια κοινωνία όπου κυριαρχεί το μίσος. Ύστερα από αυτό δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση η εγκαθίδρυση, αλλά και η λαϊκή υποστήριξη που έχει το αυταρχικό καθεστώς Πούτιν από την πλειονότητα της ρωσικής κοινωνίας. Μια κόκκινη κλωστή ενώνει το καθεστώς Πούτιν με την κομμουνιστική κληρονομιά της χώρας.
Όπως είχε επισημάνει το 2014 ο Μπόρις Νεμτσόφ, ένας άνδρας που συμβόλιζε κάποτε τις ελπίδες της Ρωσίας για την εξέλιξή της σε μια φυσιολογική χώρα, «δεν μπορώ να θυμηθώ άλλο τέτοιο επίπεδο γενικότερου μίσους όπως αυτό που επικρατεί σήμερα στη Μόσχα. Ούτε το 1991, κατά τη διάρκεια του αυγουστιάτικου πραξικοπήματος, ούτε καν το 1993. Η επιθετικότητα και η σκληρότητα τροφοδοτούνται από την τηλεόραση, ενώ οι σημαντικότερες αναλύσεις παρέχονται από τον ελαφρώς εμμονικό άρχοντα του Κρεμλίνου. ‘Εθνικοί προδότες’, ‘πέμπτη φάλαγγα’, ‘φασιστική χούντα’ – όλοι αυτοί οι όροι προέρχονται από το ίδιο γραφείο του Κρεμλίνου… Το Κρεμλίνο καλλιεργεί και επιβραβεύει τα χειρότερα ένστικτα των ανθρώπων, διεγείροντας το μίσος και τις εχθροπραξίες. Οι άνθρωποι στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου. Αυτή η κόλαση δεν μπορεί να τελειώσει ειρηνικά».
Λίγο αργότερα, σε λιγότερο από έναν χρόνο, ο Νεμτσόφ έπεσε νεκρός από πυροβολισμούς δίπλα στο Κρεμλίνο.
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο ειδικό αφιέρωμα της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ, με τίτλο Οκτωβριανή Επανάσταση 1917 – 2017 Όταν ο κόσμος γύρισε ανάποδα, στις 4 Νοεμβρίου 2017.