Ο καθηγητής Mudde, με αφορμή τα εκλογικά αποτελέσματα στην Ισπανία, διατυπώνει μερικές ευρύτερες σκέψεις για την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, που πλέον συγκεντρώνει, κατά μέσο όρο, το 15% των ψήφων.
Βασική θέση του Mudde είναι ότι «όσο τα κοινωνικο-οικονομικά ζητήματα, όπως οι συντάξεις και η ανεργία, κυριαρχούν στην πολιτική αντιπαράθεση, τα ακροδεξιά κόμματα συνήθως αγωνίζονται να επιβιώσουν. Γίνονται σημαντικά μόνο όταν το «οικονομικό άγχος» μπορεί να συνδεθεί με κοινωνικο-πολιτισμικά ζητήματα, όπως η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ή η μετανάστευση».
Επισημαίνει επίσης ότι «δεν είναι πλέον ακριβές το να μιλάμε για ένα «λαϊκιστικό» κύμα στην Ευρώπη (και πέρα από αυτήν, ακόμα). Αν μη τι άλλο, πρόκειται για ένα «δεξιό λαϊκιστικό» κύμα. Ακριβέστερα, είναι ένα «ακροδεξιό» κύμα, που περιλαμβάνει τόσο λαϊκιστικά (αντίθετα στη φιλελεύθερη δημοκρατία) όσο και εξτρεμιστικά (αντίθετα στη δημοκρατία) κόμματα της δεξιάς».
Και καταλήγει, υποστηρίζοντας ότι «ενώ ο λαϊκισμός είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας, ο πραγματικός βασιλιάς είναι ο εθνικισμός, ή καλύτερα ο νατιβισμός, και αυτός θα παραμείνει».
Πέτρος Παπασαραντόπουλος
Το 2016, το ακροδεξιό κόμμα Vox κέρδισε μόνο το 0,2% των ψήφων στις ισπανικές βουλευτικές εκλογές. Στις εκλογές της 10ης Νοεμβρίου 2019, το Vox ήρθε τρίτο με 15,1%, μόλις 5,7% πίσω από το κυρίαρχο δεξιό Λαϊκό Κόμμα (PP). Μέσα σε τρία χρόνια, η Ισπανία[1] μετατράπηκε από μια ευρωπαϊκή εξαίρεση σε έναν ευρωπαϊκό μέσο όρο όσον αφορά την ακροδεξιά εκλογική επιτυχία.
Όπως υποστηρίζω στο νέο μου βιβλίο με τίτλο The Far Right Today[2], καμία χώρα δεν έχει ανοσία στην ακροδεξιά πολιτική. Σχεδόν όλες οι χώρες διαθέτουν ένα αρκετά γόνιμο έδαφος τουλάχιστον για τη λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά πολιτική, με την πλειοψηφία (μερικές φορές ακόμα και την απόλυτη) του πληθυσμού να πιστεύει ότι υπάρχουν πάρα πολλοί μετανάστες (νατιβισμός), ότι η εγκληματικότητα δεν τιμωρείται αυστηρά (αυταρχισμός) και ότι οι πολιτικές ελίτ είναι διεφθαρμένες (λαϊκισμός). Το αν αυτό μεταφράζεται σε εκλογική επιτυχία ή όχι για τα ακροδεξιά κόμματα είναι απλώς ένα ζήτημα προσφοράς και ζήτησης.
Όσο τα κοινωνικο-οικονομικά ζητήματα, όπως οι συντάξεις και η ανεργία, κυριαρχούν στην πολιτική αντιπαράθεση, τα ακροδεξιά κόμματα συνήθως αγωνίζονται να επιβιώσουν. Γίνονται σημαντικά μόνο όταν το «οικονομικό άγχος» μπορεί να συνδεθεί με κοινωνικο-πολιτισμικά ζητήματα, όπως η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ή η μετανάστευση. Και ανθούν όταν άλλα ζητήματα που εύκολα σχετίζονται με τη βασική τους ιδεολογία κυριαρχούν στην πολιτική ατζέντα.
Στην Ισπανία, αυτό ήταν το πολύ συγκεκριμένο ζήτημα της ανεξαρτησίας της Καταλονίας. Το Vox, που στις δημοσκοπήσεις βρισκόταν γύρω στο 1% για κάποια χρόνια, ξεκίνησε να ανεβαίνει[3] τον Οκτώβριο του 2018, όταν ξέσπασαν εντάσεις[4] κατά την πρώτη επέτειο του δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία της Καταλονίας που είχε γίνει τον Οκτώβριο του 2017. Το κόμμα αύξησε τη στήριξή του στις δημοσκοπήσεις τον Δεκέμβριο, εν τω μέσω βίαιων συγκρούσεων[5] στη Βαρκελώνη ανάμεσα στην αστυνομία και τους υποστηρικτές της ανεξαρτησίας. Καθώς το ζήτημα παρέμενε ψηλά στην πολιτική ατζέντα, το Vox κέρδισε 10,3% στις εκλογές του Απριλίου του 2019.
Αμέσως μετά τις εκλογές, η πολιτική αντιπαράθεση εστιάστηκε στο δράμα της παρατεταμένης, και τελικά ανεπιτυχούς, διαδικασίας σχηματισμού συνασπισμού ανάμεσα στο κεντροαριστερό PSOE και το ριζοσπαστικό αριστερό Ενωμένοι Μπορούμε (Unidas Podemos). Άσχετο με αυτή την ιστορία, το Vox είδε τη στήριξή του να μειώνεται κατά λίγες μονάδες, μέχρι που το ζήτημα της Καταλονίας επανήλθε στις ειδήσεις. Καθώς οι Καταλανοί που ήταν υπέρ της ανεξαρτησίας βγήκαν στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούν[6] κατά της καταδίκης των ηγετών τους για τον ρόλο τους στο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία το 2017 (που θεωρήθηκε παράνομο από το ισπανικό κράτος), το Vox και πάλι εκτοξεύτηκε στις δημοσκοπήσεις.
Όπως και σε άλλες χώρες, η ακροδεξιά εκλογική επιτυχία δεν είναι μόνο ζήτημα πολιτικών γεγονότων. Το Vox το βοήθησε η δεξιά στροφή των δύο κυρίαρχων δεξιών κομμάτων, του παλαιού Λαϊκού Κόμματος και του νέου κόμματος Πολίτες (Ciudadanos – Cs), το φλερτάρισμά τους με τον Vox σε τοπικό (Μαδρίτη) και περιφερειακό (Ανδαλουσία) επίπεδο, και η δυσανάλογη προσοχή των ισπανικών μέσων ενημέρωσης στο κόμμα και στον ηγέτη του, Σαντιάγο Αμπασκάλ.
Ενώ η διαδικασία ήταν ιδιαίτερα ραγδαία στην Ισπανία, η είσοδος στην κυρίαρχη τάση και η κανονικοποίηση της άκρας δεξιάς έχει γίνει ένα συνηθισμένο φαινόμενο στην Ευρώπη του 21ου αιώνα. Ενώ τα ακροδεξιά κόμματα ήταν οι αμφισβητίες εκτός της κυρίαρχης πολιτικής κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα (το επονομαζόμενο «τρίτο κύμα» της μεταπολεμικής ακροδεξιάς πολιτικής), έγιναν μέρος της κυρίαρχης πολιτικής τάσης τις πρώτες δύο δεκαετίες του νέου αιώνα (το επονομαζόμενο «τέταρτο κύμα»). Τα ακροδεξιά κόμματα όχι μόνο βρίσκονται κατά μέσο όρο στο 15% της εθνικής ψήφου στην Ευρώπη[7], αλλά επίσης θεωρούνται Koalitionsfahig (αποδεκτά ως εταίροι συνασπισμού) σε πολλές χώρες, τουλάχιστον σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο, ενώ το βασικό πλαίσιο και οι πολιτικές τους προωθούνται, σε ολοένα και λιγότερο μετριοπαθείς εκδοχές, από (δεξιά) κόμματα της κυρίαρχης τάσης από την Αυστρία μέχρι τη Σουηδία.
Επίσης, ενώ τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα εξακολουθούν να ευημερούν, τα αριστερά λαϊκιστικά κόμματα έχουν χάσει την ορμή τους. Το αριστερό λαϊκιστικό κόμμα Μπορούμε (Podemos) ήταν το μεγάλο θέμα των ισπανικών εκλογών το 2015, αλλά έχασε μισές από τις έδρες του από τότε – παρόλο ότι απέβαλε μεγάλο μέρος του λαϊκισμού του και εισήλθε σε εκλογικό συνασπισμό με το κομμουνιστικό IU. Το Ενωμένοι Μπορούμε παίζει μικρό ρόλο στην πολιτική αντιπαράθεση, στο ζήτημα της Καταλονίας[8] ή σε άλλα ζητήματα, παρόλο που είναι ακόμα η πιο σημαντική επιλογή για συνασπισμό για τον πρωθυπουργό, Πέδρο Σάντσεθ του PSOE.
Επομένως, δεν είναι πλέον ακριβές το να μιλάμε για ένα «λαϊκιστικό» κύμα στην Ευρώπη (και πέρα από αυτήν, ακόμα). Αν μη τι άλλο, πρόκειται για ένα «δεξιό λαϊκιστικό» κύμα. Ακριβέστερα, είναι ένα «ακροδεξιό»[9] κύμα, που περιλαμβάνει τόσο λαϊκιστικά (αντίθετα στη φιλελεύθερη δημοκρατία) όσο και εξτρεμιστικά (αντίθετα στη δημοκρατία) κόμματα της δεξιάς.
Ενώ ο λαϊκισμός είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας, ο πραγματικός βασιλιάς είναι ο εθνικισμός, ή καλύτερα ο νατιβισμός[10], και αυτός[11] θα παραμείνει.
Το κείμενο στα αγγλικά δημοσιεύτηκε στον Guardian, https://www.theguardian.com/global/commentisfree/2019/nov/12/nativism-is-driving-the-far-right-surge-in-europe-and-it-is-here-to-stay?CMP=share_btn_tw
[1] Περισσότερα στο https://www.theguardian.com/world/spain
[2] Σχετικά στο http://politybooks.com/bookdetail/?isbn=9781509536832. Το βιβλίο πρόκειται να κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Επίκεντρο.
[3] Λεπτομέρειες στο https://en.wikipedia.org/wiki/April_2019_Spanish_general_election#/media/File:OpinionPollingSpainGeneralElection2019.png
[4] Στο ίδιο.
[5] Στο ίδιο.
[6] Περισσότερα στο https://www.theguardian.com/world/2019/oct/14/catalan-separatist-leaders-given-lengthy-prison-sentences
[7] Περισσότερα στο https://www.theguardian.com/world/europe-news
[8] Περισσότερα στο https://www.theguardian.com/world/catalonia
[9] Σχετικά στο https://foreignpolicy.com/2019/09/29/putting-our-own-people-first-nativism-us-vs-them-far-right-parties-lega-fpo-kkk-europe-usa/
[10] Σχετικά στο https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/dec/07/cambridge-dictionary-nativism-populism-word-year
[11] Σχετικά με την κυρίαρχη παρουσία των ανδρών σε αυτό, https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/aug/17/why-is-the-far-right-dominated-by-men