* Πέντε πράγματα που πρέπει να γνωρίζετε γι’ αυτόν

Οι πρόσφατες νίκες των Ευρωπαίων κεντρώων μας δίνουν την ευκαιρία να σκεφτούμε σχετικά με το φαινόμενο του λαϊκισμού – και να πάρουμε μερικά σημαντικά μαθήματα για το μέλλον

Μια συνοπτική παρουσίαση των θέσεων του συγγραφέα για τον λαϊκισμό καθώς και των τρόπων που πρέπει να αντιμετωπιστεί από τις πολιτικές δυνάμεις που αντιτάσσονται στη λαϊκιστική απειλή.

Αξίζει να επισημάνουμε την ακόλουθη άποψη του συγγραφέα, που συμπυκνώνει την ουσία μια αποτελεσματικής αντιλαϊκιστικής πολιτικής: «Ο λαϊκισμός μπορεί να ηττηθεί μόνο μέσω μιας ξεκάθαρης και απόλυτης υπεράσπισης της φιλελεύθερης δημοκρατίας, κάτι που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το πολιτικό μας σύστημα δεν είναι μόνο η λαϊκή κυριαρχία και ο κανόνας της πλειοψηφίας, και εξηγεί ότι οι φιλελεύθερες πτυχές του συστήματος ωφελούν όλους τους πολίτες – καθώς όλοι μπορεί να ανήκουμε σε κάποια μειοψηφία κάποια μέρα».

Αναλυτική τεκμηρίωση για τις θέσεις αυτές στο βιβλίο των Cas Mudde και Christobal Rovira Kaltwaser «Λαϊκισμός – Μια συνοπτική εισαγωγή» που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Επίκεντρο.

Πέτρος Παπασαραντόπουλος

Οι εκλογικές νίκες του Εμμανουέλ Μακρόν στη Γαλλία και του Μαρκ Ρούτε στην Ολλανδία έχουν αλλάξει σημαντικά τον πολιτικό λόγο στην Ευρώπη. Τα διεθνή μέσα πέρασαν από το «ο λαϊκισμός είναι αήττητος» στο «ο λαϊκισμός πέθανε». Προφανώς, καμία από τις δύο διακηρύξεις δεν απηχεί την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, τα λαϊκιστικά κόμματα τα πάνε καλύτερα στις εκλογές, κατά μέσο όρο, ακόμα και σε σχέση με την προπολεμική και τη μεταπολεμική περίοδο. Διάφορες ευρωπαϊκές χώρες έχουν λαϊκιστές στην κυβέρνησή τους –όπως η Φινλανδία, η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Νορβηγία και η Σλοβακία– ενώ η πιο ισχυρή χώρα στον κόσμο βρίσκεται στο έλεος ενός δισεκατομμυριούχου προέδρου που έχει ενστερνιστεί ολόψυχα τον λαϊκισμό κάποιων από τους συμβούλους του, κυρίως των Steve Bannon και Stephen Miller.

Είναι όμως αλήθεια ότι η άνοδος του Μακρόν μας έδωσε την ευκαιρία να ανασάνουμε για να σκεφτούμε πιο ψύχραιμα και λογικά σχετικά με το φαινόμενο του λαϊκισμού και να πάρουμε κάποια μαθήματα για το μέλλον, επειδή, είτε μας αρέσει είτε όχι, σε πολλές δυτικές δημοκρατίες ο λαϊκισμός είναι βαθιά ριζωμένος στην εθνική πολιτική και δεν υπάρχει κάποιος λόγος για να υποθέτουμε ότι αυτό πρόκειται να αλλάξει βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα. Ακολουθούν πέντε θέσεις για τον λαϊκισμό και τα μαθήματα που πρέπει να πάρουν από αυτές οι φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Θέση 1^η: Ο λαϊκισμός δεν είναι ούτε δεξιός ούτε αριστερός, αλλά οι λαϊκιστές μπορεί να είναι είτε αριστεροί είτε δεξιοί (είτε ακόμα και κεντρώοι)

Ο λαϊκισμός είναι μια ιδεολογία που θεωρεί ότι η κοινωνία εν τέλει χωρίζεται σε δύο ομοιογενείς και ανταγωνιστικές ομάδες: τον «αγνό λαό» και «τη διεφθαρμένη ελίτ», και υποστηρίζει ότι η πολιτική πρέπει να αποτελεί έκφραση της volonte generale (γενικής βούλησης) του λαού.

Τα βασικά χαρακτηριστικά της λαϊκιστικής ιδεολογίας είναι ο μονισμός και η ηθικολογία: τόσο «ο» λαός όσο και «η» ελίτ θεωρείται ότι ουσιαστικά έχουν τα ίδια συμφέροντα και αξίες, ενώ η βασική διαφορά τους βασίζεται στην ηθική («αγνός» έναντι «διεφθαρμένου»).

Ο λαϊκισμός είναι μια ιδεολογία –δηλαδή μια κοσμοθεώρηση–, αλλά είναι αβαθής (thin-centered), που σημαίνει ότι ασχολείται μόνο με κάποιο μέρος της πολιτικής ατζέντας, για παράδειγμα, δεν έχει άποψη σχετικά με το ποιο είναι το καλύτερο οικονομικό ή πολιτικό σύστημα. Κατά συνέπεια, σχεδόν όλοι οι λαϊκιστές πολιτικοί δρώντες θα συνδυάσουν τον λαϊκισμό με τη λεγόμενη ιδεολογία-ξενιστή, συνήθως κάποια μορφή εθνικισμού στα δεξιά και κάποια μορφή σοσιαλισμού στα αριστερά. Με άλλα λόγια, δεν είναι όλοι οι λαϊκιστές ξενοφοβικοί και η ξενοφοβία δεν είναι λαϊκισμός.

Μάθημα 1^ο : Ο λαϊκισμός δεν μπορεί να ηττηθεί υιοθετώντας έναν (ήπιο) ξενοφοβικό λόγο ή περιορίζοντας τη μετανάστευση. Πρόκειται για έναν αγώνα στο εσωτερικό «του δικού σου λαού» (όπως και αν ορίζεται αυτός).

Θέση 2^η: Ο λαϊκισμός είναι κατά του συστήματος, αλλά όχι κατά της δημοκρατίας

Τα βασικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας είναι η λαϊκή κυριαρχία και ο κανόνας της πλειοψηφίας. Όμως οι δυτικές δημοκρατίες δεν είναι απλώς δημοκρατίες. Πρώτα από όλα, είναι αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, στις οποίες οι πολιτικές ελίτ συναγωνίζονται για την υποστήριξη της πλειοψηφίας του πληθυσμού προκειμένου να κυβερνήσουν. Δεύτερον, ο κανόνας της πλειοψηφίας έχει τα όριά του. Η πλειοψηφία ελέγχεται από ένα σύνθετο σύστημα χαρακτηριστικών –όπως τα δικαιώματα των μειονοτήτων, το κράτος δικαίου και η διάκριση των εξουσιών– και αυτό ονομάζεται πιο σωστά φιλελεύθερη δημοκρατία. Ενώ ο λαϊκισμός υποστηρίζει τη δημοκρατία, καθώς θέλει η πολιτική να βασίζεται στη «γενική βούληση» του λαού, είναι αντίθετος στα χαρακτηριστικά του φιλελεύθερου δημοκρατικού συστήματος, καθώς πιστεύει ότι «στον» λαό ανήκει η απόλυτη εξουσία.

Μάθημα 2^ο : Ο λαϊκισμός μπορεί να ηττηθεί μόνο μέσω μιας ξεκάθαρης και απόλυτης υπεράσπισης της φιλελεύθερης δημοκρατίας, κάτι που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το πολιτικό μας σύστημα δεν είναι μόνο η λαϊκή κυριαρχία και ο κανόνας της πλειοψηφίας, και εξηγεί ότι οι φιλελεύθερες πτυχές του συστήματος ωφελούν όλους τους πολίτες – καθώς όλοι μπορεί να ανήκουμε σε κάποια μειοψηφία κάποια μέρα.

Θέση 3^η: Ο λαϊκισμός είναι μια μη φιλελεύθερη απάντηση στον μη δημοκρατικό φιλελευθερισμό

Κατά κάποιον τρόπο ο λαϊκισμός σηματοδοτεί το τέλος της φιλελεύθερης ηγεμονίας, στην οποία οι εθνικές κυβερνήσεις είχαν προχωρήσει σε μια πρωτόγνωρη παραχώρηση της εξουσίας. Ο νεοφιλελευθερισμός οδήγησε στην ιδιωτικοποίηση πολλών εθνικών βιομηχανιών, ενώ ο εξευρωπαϊσμός μετακίνησε πολλά πεδία πολιτικού σχεδιασμού προς τα επάνω, στο υπερεθνικό επίπεδο, όπου τα ανέλαβαν τεχνοκρατικοί θεσμοί (όπως η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα).

Σαν να μην έφτανε αυτό, μια πιο προοδευτική φιλελευθεροποίηση επηρέασε πολλές κοινωνικο-οικονομικές πολιτικές (από την άμβλωση μέχρι τον γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων). Πολλές από αυτές τις αποφάσεις τις έπαιρναν δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις, αν και όχι πάντα μετά από επαρκή δημόσιο διάλογο και πληροφόρηση. Επιπλέον, από τη στιγμή που αυτές οι πολιτικές εφαρμόζονταν αποπολιτικοποιούνταν, καθώς οι πολιτικοί δεν αποφάσιζαν πλέον για αυτές σε εθνικό επίπεδο.

Οποιαδήποτε κριτική αντιμετωπιζόταν με το επιχείρημα «Δεν Υπάρχει Καμία Εναλλακτική (There Is No Alternative (TINA). «Δεν μπορούμε να έχουμε θανατική ποινή επειδή είμαστε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Οι λαϊκιστές αμφισβήτησαν όχι μόνο τις συγκεκριμένες πολιτικές αλλά και την αποπολιτικοποίηση αυτών των ζητημάτων. Συχνά σωστά, υποστηρίζουν πως ό,τι ήταν κάποτε πολιτικό μπορεί να είναι και πάλι πολιτικό, αν η πλειοψηφία θέλει να γίνει.

Μάθημα 3^ο: Οι φιλελεύθεροι δημοκράτες πρέπει να προχωρήσουν πέρα από τα επιχειρήματα τύπου TINA, και τις καθαρά αντι-λαϊκιστικές εκστρατείες, και να επιστρέψουν στην ιδεολογική πολιτική. Ακόμα και τα απολιτικοποιημένα ζητήματα πρέπει να εξηγηθούν πολιτικά, δηλαδή, να δοθούν επιχειρήματα σχετικά με το γιατί είναι καλύτερο που έχουν γίνει απολιτικοποιημένα.

Θέση 4^η: Οι λαϊκιστές συχνά θέτουν τα σωστά ερωτήματα αλλά δίνουν τις λάθος απαντήσεις

Τα λαϊκιστικά κόμματα δεν είναι η αιτία του μεγαλύτερου μέρους της πολιτικής δυσαρέσκειας στις δυτικές δημοκρατίες, είναι η συνέπειά της. Και μεγάλο μέρος αυτής της δυσαρέσκειας προκαλείται από το γεγονός ότι ένα μέρος του πληθυσμού αισθάνεται ότι τα καθιερωμένα κόμματα δεν αντιμετωπίζουν (επαρκώς) σημαντικά πολιτικά ζητήματα. Και δεν κάνουν λάθος. Σε πολλές χώρες τα κυρίαρχα κόμματα παρέβλεψαν κατά κύριο λόγο ζητήματα όπως η μετανάστευση και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα – από τότε αυτό έχει αλλάξει σε σημαντικό βαθμό. Τα λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα επέβαλαν αυτά τα ζητήματα στην πολιτική ατζέντα, και με αυτόν τον τρόπο έδωσαν φωνή σε ένα περιφρονημένο κομμάτι του πληθυσμού. Ομοίως, τα αριστερά λαϊκιστικά κόμματα στη νότια Ευρώπη αμφισβήτησαν την κυριαρχία των πολιτικών λιτότητας την τελευταία δεκαετία, απορρίπτοντας τα επιχειρήματα τύπου TINA των καθιερωμένων κομμάτων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι απαντήσεις των λαϊκιστών ήταν ατελείς, καθώς βασίζονταν στην ψευδαίσθηση ότι υπάρχει μια πολιτική που είναι (εξίσου) καλή για όλον «τον» λαό.

Μάθημα 4^ο: Δεν θα νικήσουμε τον λαϊκισμό –και κυρίως δεν θα ενισχύσουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία– ούτε αν αγνοήσουμε τους λαϊκιστές ούτε αν υιοθετήσουμε τα ζητήματά τους και τον λόγο τους. Οι φιλελεύθεροι δημοκράτες πρέπει να θέσουν τη δική τους ατζέντα και να αντιμετωπίσουν όλα τα ζητήματα, ακόμα και εκείνα που θέτουν οι λαϊκιστές, στη βάση της δικής τους ιδεολογίας.

Θέση 5^η: Η δύναμη του λαϊκισμού καθορίζεται κατά κύριο λόγο από τις πράξεις των φιλελεύθερων δημοκρατών

Τα τελευταία χρόνια τα λαϊκιστικά κόμματα συμμετείχαν σε εθνικές και ευρωπαϊκές εκλογές στις περισσότερες χώρες της ΕΕ. Κατά μέσο όρο, οι λαϊκιστές προσέλκυσαν περίπου το 20% των ψήφων, συχνά μοιρασμένο σε τουλάχιστον δύο λαϊκιστικά κόμματα, και το μεγαλύτερο λαϊκιστικό κόμμα είναι το τρίτο μεγαλύτερο στο εθνικό κομματικό σύστημα. Αυτό είναι πρωτόγνωρο στη μεταπολεμική εποχή, αλλά δεν αντιπροσωπεύει την πλειοψηφία.

Παρ’ όλα αυτά, τα περισσότερα μέσα παρουσίασαν τους λαϊκιστές (ιδιαίτερα τους ριζοσπάστες δεξιούς) ως την αληθινή «φωνή του λαού», και οι κυρίαρχοι πολιτικοί συμφώνησαν με αυτή τη διατύπωση – που έγινε ηγεμονική στον απόηχο της νίκης του Brexit και του Τραμπ. Επειδή οι φιλελεύθεροι δημοκράτες επαναπροσδιόρισαν «τον λαό» με τους όρους του λαϊκιστικού (ριζοσπαστικού δεξιού) εκλογικού σώματος, αισθάνθηκαν αναγκασμένοι να εφαρμόσουν ηπιότερες εκδοχές της ατζέντας τους.

Μάθημα 5^ο: Οι φιλελεύθεροι δημοκράτες θα πρέπει να αρχίσουν να αντιμετωπίζουν τους λαϊκιστές όπως οποιουσδήποτε πολιτικούς δρώντες, δηλαδή, ως την πολιτική φωνή μιας (μερικές φορές σημαντικής) μειονότητας του πληθυσμού. Η επιρροή τους δεν θα πρέπει να είναι δυσανάλογη της λαϊκής τους στήριξης, ιδίως όταν είναι στην αντιπολίτευση.

* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στις 7 Ιουλίου 2017 στον Guardian. https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jul/07/populism-dead-european-victories-centrists?CMP=share_btn_tw