Η παρακολούθηση του πολιτικού και γενικότερα του δημόσιου διάλογου τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο δημιουργεί την εντύπωση, ότι ο ανθρωπισμός αποτελεί σημείο αναφοράς και νομιμοποίησης της πολιτικής λειτουργίας και της κοινωνικής δραστηριοποίησης.

Σε γενικευμένο βαθμό γίνεται επίκληση του ανθρωπισμού ως κριτηρίου για την λήψη πολιτικών αποφάσεων σε σχέση με την πορεία των κοινωνιών προς το μέλλον. Δεν υπάρχει, για παράδειγμα, ευρωπαίος πολιτικός, ο οποίος δεν στηρίζει το ευρωπαϊκό οικοδόμημα στις αξίες του ανθρωπισμού στο επικοινωνιακό επίπεδο.

Μόνο που η πραγματικότητα διαψεύδει αυτούς τους ισχυρισμούς και μάλιστα με αρκετά θορυβώδη τρόπο.

Η σύγχρονη εκδοχή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού δεν λειτουργεί με βάση τις αξίες του ανθρωπισμού, ούτε ενισχύει την ανθρώπινη οντότητα, αλλά δημιουργεί νέες αγορές και κατ’ επέκταση νέες εξαρτήσεις, ενώ παράγει επίσης την αυταπάτη της ελευθερίας και της ατομικότητας, η οποία καλλιεργείται ως ηθική ουτοπία.

Στην πράξη είναι ευδιάκριτη η αυξανόμενη συρρίκνωση της ατομικής ελευθερίας, η οποία έχει αρνητικές επιπτώσεις στην δημοκρατική λειτουργία, που υποτίθεται, ότι δεν είναι σε θέση να διασφαλίσει το ατομικό συμφέρον.

Αυτές οι συνθήκες επιβεβαιώνουν τον Γάλλο φιλόσοφο Michel Foucault, ο οποίος με μεταμοντέρνα οπτική θεωρεί, ότι ο ανθρωπισμός είναι μια αυταπάτη, που επικαλύπτει το γεγονός, ότι το άτομο δεν είναι ελεύθερο υποκείμενο αλλά αντικείμενο του κοινωνικού συστήματος.

Αυτή η προσέγγιση βασίζεται στην ισχύουσα εκδοχή της παγκόσμιας πραγματικότητας, η οποία εκφράζεται με τον καπιταλισμό και μάλιστα τον νεοφιλελεύθερο.

Όμως η έννοια του ανθρωπισμού οριοθετεί την στάση ζωής, η οποία εδράζεται στον ορθολογισμό ως εργαλείου για την κατανόηση της λειτουργίας της πραγματικότητας και υπερασπίζεται την ικανότητα του ανθρώπου να λαμβάνει αποφάσεις με ηθικό φορτίο, στηριζόμενος στην λογική, στην ενσυναίσθηση και στην βούληση για την προώθηση του γενικότερου συμφέροντος της κοινωνίας είτε σε τοπικό είτε σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η οικοδόμηση όμως των σύγχρονων κοινωνιών δεν βασίζεται στο ανθρωπιστικό πλαίσιο αξιών. Κατ’ αρχήν η ατομική βούληση και στάση δεν οριοθετούνται από την γνώση της πραγματικότητας σε βάθος, τόσο αυτής που βιώνεται από το άτομο στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας όσο και της παγκόσμιας, η οποία επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό και το κοινωνικό γίγνεσθαι τοπικά.

Το αποτέλεσμα είναι, οι ατομικές απόψεις και θέσεις σε σημαντικό βαθμό να στηρίζονται σε πλασματικά στοιχεία. Σε αυτό συμβάλλουν και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τα οποία δεν εκφράζουν το κοινωνικό συμφέρον, αλλά υπηρετούν συστημικές σκοπιμότητες και στόχους.

Με αυτό τον τρόπο εργαλειοποιείται ο άνθρωπος και αναλαμβάνει την διεκπεραίωση συστημικών ρόλων, οι οποίοι υπηρετούν συστημικά συμφέροντα. Η βούληση του μάλιστα διαμορφώνεται με βάση την εντύπωση, που προκαλείται από τους φορείς μαζικής ενημέρωσης στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος και της εικονικής αποτύπωσης της πραγματικότητας.

Με αυτά τα δεδομένα το άτομο γίνεται εύκολα θύμα της χειραγώγησης και εργαλείο για την διαμόρφωση πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, οι οποίες δεν επιτρέπουν την ένταξη του ατομικού στο συλλογικό συμφέρον. Δημιουργούνται μόνο αυταπάτες για την απόδοση των ασκούμενων πολιτικών σε βάθος χρόνου, χωρίς αυτό να στηρίζεται σε μακροπρόθεσμο και ρεαλιστικό οικονομικά και κοινωνικά σχεδιασμό.

Εξάλλου δεν υπάρχουν ισχυρές και δυναμικές κοινωνικές δομές, οι οποίες θα μπορούσαν να βγάλουν την κοινωνία από την μαζοποίηση και να συμβάλλουν στη λειτουργία της ως συλλογικού υποκειμένου.

Γι’ αυτό και η δημοκρατική λειτουργία έχει διαδικαστικό χαρακτήρα και δεν οδηγεί στην εκπροσώπηση της κοινωνικής πλειοψηφίας στο επίπεδο της διακυβέρνησης. Πολιτικοί φορείς και πολιτικά πρόσωπα έχουν την δυνατότητα να επηρεάζουν τις πολιτικές εξελίξεις όχι τόσο με την προγραμματική τους πρόταση όσο με την εξιδανικευτική επικοινωνιακή διαχείριση των κοινοποιούμενων «προθέσεων» σε σχέση με την ευημερία των πολιτών.

Από την ισορροπία, που διαμορφώνεται μεταξύ αυτών των δύο παραμέτρων, εξαρτάται και η ποιότητα της δημοκρατικής λειτουργίας. Στην Ελλάδα βέβαια προστίθεται και μια τρίτη παράμετρος, αυτή της λεκτικής «μαγκιάς» ή αλλιώς «τσαχπινιάς». Οι κοινοβουλευτικοί διάλογοι είναι πολύ χαρακτηριστικοί.

Αρνητική επίδραση επίσης σε σχέση με την πορεία του ανθρωπισμού ασκεί η μη παραγωγή αξιών στις τοπικές κοινωνίες. Στην σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και της ψηφιακής τεχνολογίας οι κοινωνικές στάσεις και συμπεριφορές διαμορφώνονται από τον κυρίαρχο καταναλωτικό προσανατολισμό και την λογική του θεάματος ως μέσου ταυτοποίησης του ατόμου, ενώ έχουν υπερεθνική εμβέλεια.

Σε αυτό το πλαίσιο ο ατομικισμός και ο ανταγωνισμός αποτελούν δομικού χαρακτήρα αξίες για την διαμόρφωση ατομικών και συλλογικών στάσεων. Ταυτοχρόνως συρρικνώνουν την δυνατότητα καλλιέργειας της ενσυναίσθησης, ώστε να είναι σε θέση τόσο το άτομο όσο και τα διάφορα συλλογικά μορφώματα να κατανοούν και να συναισθάνονται τις συνθήκες ζωής των άλλων και παράλληλα να ενισχύεται η κοινωνική συνοχή.

Είναι δε πολύ επικίνδυνη αυταπάτη, όταν ο ατομικισμός συνδέεται και πολλές φορές ταυτίζεται με την ατομική ελευθερία. Ο ατομικισμός έχει άμεση σχέση με την αναπαραγωγή του ισχύοντος μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης, ενώ η ατομική ελευθερία σχετίζεται με την ανθρώπινη οντότητα και την προώθηση της ικανοποίησης των βασικών ανθρώπινων αναγκών (υγεία, εκπαίδευση κ.λ.π.) στο πλαίσιο της κοινωνικής δραστηριοποίησης.

Είναι αυταπάτη ο ατομικισμός, όταν συνδέεται με την ατομική ελευθερία, διότι δεν περνάει η πραγμάτωση του μέσα από κοινωνικές διεργασίες, οι οποίες υπηρετούν το κοινωνικό συμφέρον και βασίζονται στην έκφραση του από τους μεμονομένους πολίτες.

Βέβαια και η ελευθερία του ατόμου είναι αποτέλεσμα διεργασιών, οι οποίες προσδιορίζονται από την κοινωνική συναίνεση ως προς τα όρια της. Με αυτό τον τρόπο διασφαλίζονται η συνοχή και η βιωσιμότητα της κοινωνίας, ενώ ταυτοχρόνως τίθενται τα θεμέλια για την ουσιαστικοποίηση της δημοκρατικής λειτουργίας, αν συνδυάζεται με την σε βάθος γνώση της πραγματικότητας και την ύπαρξη κοινωνικών δομών, οι οποίες προσφέρονται για την ανάπτυξη διαλόγου στην κοινωνική βάση με στόχο την οριοθέτηση του κοινωνικού συμφέροντος.

Στην εποχή, που διανύουμε όμως, δεν πληρούνται αυτές οι προϋποθέσεις, ώστε να ευδοκιμεί ο ανθρωπισμός. Κυριαρχεί ο συστημικός πραγματισμός, στο πλαίσιο του οποίου ο άνθρωπος μετατρέπεται σε εργαλείο για την διασφάλιση της λειτουργικότητας και της οικονομικής απόδοσης των διαφόρων κοινωνικών συστημάτων, ενώ οι κοινωνίες μαζοποιούνται ακολουθώντας την καταναλωτική λογική με στόχο την πραγματοποίηση της συστηματικά καλλιεργούμενης «ονειρικής αυταπάτης» της υλικής ευημερίας. Αυτή, υποτίθεται, εγγυάται την ατομική «ευτυχία». Βέβαια η φτωχοποίηση των κοινωνιών σε συνδυασμό με τις συνεχώς διευρυνόμενες κοινωνικές ανισότητες δείχνουν την πραγματικότητα.

Θα μπορούσε να διατυπωθεί ο ισχυρισμός, ότι ο ανθρωπισμός είναι σε αποδρομή. Η αποδοχή του θα αποτελούσε και μια ερμηνευτική εκδοχή για την σταδιακή διαμόρφωση μη αειφορικών συνθηκών ζωής.

Εάν με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η απαλλαγή από τα συσσωρευμένα προβλήματα (κλιματική αλλαγή, υπερβολική αύξηση του πληθυσμού στον πλανήτη, οικονομική ανάπτυξη που παράγει μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, συγκρούσεις σε υπερεθνικό επίπεδο με στόχο την εκμετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πηγών κ.λ.π.), τότε δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ισοπέδωση της λογικής και την αυτοαναίρεση του ανθρώπου.

Η πραγματικότητα γίνεται πιο νοσηρή, αν συνυπολογισθούν η αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης της κοινωνίας και ανάλογα με την χρήση της οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη οντότητα.